Бичсэн: Шагдарын Туяа
МУИС-ийн Антропологи, Археологийн Тэнхимийн багш, судлаач Шагдарын Туяа нь Шинэ эдийн засагт үүсч буй субъектүүд төсөлд Лорэн Бониллатай хамтран ажиллаж буй судлаач юм.

Орчуулсан: Шагдарсүрэнгийн Номиндарь

Сүүлийн хэдэн сарын турш би Нутгийн Зөвлөл (НЗ) гэгдэх Монгол дахь “албан бус” улс төрийн байгууллагуудын талаар судалж байгаа билээ. Энэхүү судалгааг Швейцарийн Хөгжлийн Агентлаг (ШХА)-аас “Орон нутгийн ардчиллын гол оролцогчид” дээр голчлон анхаарч хэрэгжүүлж буй засаглалын талаарх төслийн хүрээнд^[1] санхүүжүүлсэн бөгөөд ШХА-ийн Улаанбаатар дахь оффис Увс аймгийн Нутгийн Зөвлөлийн талаар судалгаа хийхийг санал болгосон  болно. Энэ нь Увс аймгийн НЗ бусад төстэй байгууллагууд дундаа  хамгийн идэвхитэй байгууллагуудын нэгт тооцогддог төдийгүй, энэ аймгаас төрөн гарсан маш олон алдар цуутан, төрийн зүтгэлтнүүд байдагтай холбоотой.

Увс нь Баруун аймгуудын бүсэд орших ба хүн амынх нь ихэнх хэсэг Ойрад Монголчуудаас бүрддэг. Монгол улс нийт 21 аймагт хуваагдах бөгөөд аймаг тус бүр дунджаар 15 орчим сумтай. Сум бүрийн тойрог Улаанбаатар, Дархан, Эрдэнэт гэх мэт томоохон суурин газруудад төлөөлөл бүхий НЗ-тэй ба заримыг нь бүр Швейцарь, АНУ зэрэг гадаад орнуудад өөрийн гэсэн төлөөлөлтэй ч гэлцдэг. Эдгээр зөвлөлүүд нь төрөлх нутгаасаа гарч, аймгийн төв, хот, суурин газруудад амьдарч буй нэг нутгийнхнаас бүрддэг байна.

Нутгийн Зөвлөлүүдийн гол үүрэг бол улс төр, бизнес, эрдэм шинжилгээ, спорт болон соёлын элитүүдийг удирдлагадаа оруулах замаар төрөлх нутагтаа туслалцаа үзүүлэх явдал юм. Энэхүү нэгдлүүд нь олон нийтийн өмнө нийгмийн үүрэг хариуцлага бий болгох чухал боломжийг олгох бөгөөд оронд нь нийгмийн зөвшилцлийг олж авдаг. НЗ-ийн гишүүдийн хэрэгжүүлдэг нийгмийн хариуцлагын үйл ажиллагааны хүрээнд Төрөөс үзүүлэх нийгмийн халамж нь өдөр тутмын амьдралд хүртээмжгүй байгаа тэр хэрэгцээг хангах ажлууд орно. Тэдгээрт албан тушаал ахиулах, бизнесийн харилцаа үүсгэх, тамирчин, поп дуучин, эсвэл зүтгэлтэй залуу оюутан зэрэг орон нутгийн авъяастнуудыг дэмжих болон настан буурлууд, эрүүл мэндийн асуудалтай байгаа иргэдэд халамж үзүүлэх зэрэг үйл ажиллагаанууд багтдаг.

Иймэрхүү байгууллагууд 1990-ээд оны эхнээс үүсэн бий болж эхэлсэн бөгөөд өнөөдөр сум, аймаг бүр томоохон суурин газарт төлөөлөл бүхий өөрийн гэсэн НЗ-тэй болсон байна. Нэг сумаас л гэхэд  хэд хэдэн хот, суурин газарт зэрэгцсэн үйл ажиллагаа явуулж буй НЗ байдгаас харахад, албан бус сүлжээний бараг хязгааргүй гэж хэлж болохоор нийгмийн сүлжээний матриц үүсэх боломжтой байна.

Нутгийн Зөвлөлийн сүлжээ. Эх сурвалж: ШХА, Засаглалыг дэмжих, Төвлөрлийг сааруулах хөтөлбөр

Миний судалгаагаар бол, НЗ-ийн гурван том шинж түүний хүчний онцлог хэлбэрт нөлөөлдөг байна. Эхнийхийг нь “Угсаатны ижилсэл гэхээсээ илүү орон нутгийн засаг захиргааны нэгж дагасан ижилсэл”  гэж нэрлэж болмоор. Үндсэрхэг өнгө аяс бүхий бичиг сурвалжид Увсыг ихэвчлэн газарзүйн байршлаар нь биш, харин угсаатан ястны ижилсэл, ялгарах онцлогоор нь тодотгон бичсэн байдгийг түүхээс олж харж болно. Угсаатны хувьд Увсын одоогийн хүн ам Дөрвөд, Баяд, Хотон, Мянгад, Торгууд, Илжигэн Халх ястнуудаас бүрддэг.  Дөрвөд, Баяд, Мянгад, Торгууд нар нь Ойрадын холбоонд багтаж байсан бөгөөд өдгөө Монголын баруун аймгууд, Тувагийн Бүгд Найрамдах Улс, Хятадын Шинжаан-Уйгурын Өөртөө Засах Улсын нутаг дэвсгэрт тархан амьдарч буй ястнууд юм. Ойрад хэмээх нэр нь тухайн үед Зургаан Түмэн Монголд харъяалагддаггүй, Монгол Хаадад татвар төлөх албагүй байсан, Халх бус овгуудаас  бүрдсэн холбоо болох Дөрвөн Түмэн Ойрад хэмээх нэршлээс гаралтай. Ойрадууд нь тусгаарт тооцогддог байсан бөгөөд зөвхөн улс гэрийг цогцлоох үүднээс “Дөчин  Дөрвөн Хоёр” гэж түүхнээ алдаршсан эвслийг бий болгохоор Халх Монголтой түр зуур нэгддэг байсан байна. Ойрадуудын Халх Монголчуудаас ангид байх улс төрийн ялгаралыг соёлын хувьд ч цаашид тодотгох оролдлогууд  байсныг Ойрадын нэрт соён гэгээрүүлэгч Зая Бандидын зохион дэлгэрүүлсэн Тод Бичиг хэмээх бие даасан бичиг, ард олны дунд түгэн тархсан Жангар тууль гэх мэт аман зохиолын бүтээлээс харж болно. Хэдий тийм боловч, хорьдугаар зууны эхэнд хийгдсэн засаг захиргааны хэд хэдэн удаагийн зохион байгуулалтын үр дүнд  тухайн үеийн Дөрвөд Далай Хан аймаг өнөөгийн Увс, Ховд аймгуудад хуваагдан, өнөөдрийн баруун аймгуудын гео-бүрдэл^[2] үүссэн ажээ. Сүүлд, 1990 оноос Монголын сонгуулийн тогтолцоо засаг захиргааны нэгжүүдтэй уялдаатай болсноор улс төрийн үйл явц дахь орон нутгийн гүйцэтгэх орон зай үлэмж болсон байна.

Хоёрдугаарт, Увсын НЗ-үүдийг бүрэлдүүлж буй хүмүүсийн бүрдэл дээр анхааран төвлөрч, бүтцийг нь гадаад дахь Монгол оюутнуудын холбоод болох НЗ-ийн өмнөх хэлбэрүүдийн бичиг баримттай тулгаж, бүрэлдэхүүн, зохион байгуулалтыг нь харьцуулж үзлээ. Түүнчлэн, Увс шинж онцлог, Увс Хүн, UBS Нам зэрэг үзэл санаануудыг шинжилж, эдгээр ялгарах онцлогууд нь ярьж хэлж байгаа шигээ тогтвортой эсэхийг авч үзсэн болно. Дашрамд, “Увсынх” гэдэг энэхүү ойлголт тогтвортой, түүхэн угшилтай ижилсэл гэж ойлгож болохгүй юм. Харин эсрэгээр сүүлд бий болсон Увс Хүн^[3]  гэх ойлголт ба Увс шинж онцлог нь хувирамтгай ба уян налархай, ихэнхдээ нутгийн элитүүдийн бий болгосон ойлголт ажээ.

Увс аймгийн Засаг дарга асан Э. Цасчихэр 2011 онд хэвлүүлсэн “Увс Хүн Хөгжлийн Хөтөч Загвар” хөтөлбөртөө жинхэнэ Увс шинж онцлогийн талаар бичсэн нь томоохон маргаан өрнүүлсэн байна.  Энэ талаар гарсан шүүмжлэлүүдийн ихэнхийг улс төрийн сэтгүүлчид^[4] бичиж,  иймэрхүү үзэл санаа Монголчуудыг улам бүр талцуулж, улс төрийн сонгуулийн хүрээний засаг захиргааны нэгжүүдэд суурилсан жалга довны үзэл бий болгох аюултайг анхааруулж байв. Ийм шүүмжлэлүүд Sneath-ийн өгүүлэлд^[5] дурдагдсан улс төрийн үйл ажиллагаа явуулах үүднээс засаг захиргааны нэгж-орон нутгуудад суурилж ялгаран талцах үзэл болох “нутаг-изм” буюу “нутгархах үзэл”-ийн эсрэг ихэвчлэн чиглэсэн байв. Увсаас Улаанбаатарт нүүн суурьшсан зарим ахмад үеийн элитүүдийн хувьд энэ үзэл жинхэнэ нутгийн нийтлэг гарал үүслийн талаарх утгатай мэт ойлгогдож болох талтай ч, НЗ-үүдийг бүрдүүлж буй хүн ам олон ястнаас бүрдсэн төдийгүй, ялангуяа аймагтайгаа шууд бус холбоотой байдаг улс төр, бизнесийн элитүүд дээр авч үзэхэд өнөөдөр ийнхүү нэг хэв загварт оруулах гэсэн ижилсэл бодитоор оршдоггүй нь тодорхой юм. Олон олон “Увсын алдартнууд” нь Увс аймагт төрөөгүй, харин Увсаас нүүн өөр газар суурьшсан иргэдийн үр хүүхэд байдгаас гадна Увстай холбогдох  гарлын холбоогоо эцгийн төдийгүй эхийн талаараа ч тайлбарлах нь хэвийн үзэгдэл байдаг.

Гуравдугаарт, энэ өгүүллийн гарчигт “албан бус” хэмээн оруулсан учраа тайлбарлая. “Албан” улс төрд бид улс төрийн хэлхээ холбоог ихэнхдээ улс төрийн тодорхой харъяалал бүхий нам болон бусад дэд бүлгүүдээр ажиглаж болдог. Орон нутгийн шинж онцлог ба нутгархах сэтгэлгээг дэмжигч энэхүү  “албан бус” улс төрийн нэгдлүүд  нь нийгэм дэхь хүчээ байнга хадгалах үүднээс наанаа нэгдмэл мэт төрхийг харуулж байдаг. Би Увсын НЗ-үүдэд ийм нэгдмэл байдал үнэхээр байдаг эсэхийг, эсвэл зөрчил тэмцэл, эвслүүд давамгайлж байдаг эсэхийг шинжлэхийг зорьж, эдгээр асуудлыг олон нийтийн томоохон арга хэмжээ, баяр ёслол болон тэдгээрийн санхүүжилтийг судлах замаар авч үзсэн болно. Жишээлбэл, судалгаанд минь оролцсон Увсын бус гаралтай олон хүмүүс Увсынхан хоорондоо хачин их эв нэгдэлтэй, сүлжээ сайтай байдгийг шагшин ярих нь олонтаа байв. Цагаан сарын золголт, бөхийн барилдаан, морины уралдаан зэрэг чухал баяр ёслолд Монголын гол хоёр намын төлөөлөл гишүүд идэвхтэйгээр оролцдог байна. Тэд иймэрхүү үйл ажиллагаануудад хамтран хөрөнгө босгож, Увстай холбоотой олон нийтийн аливаа арга хэмжээнд санаа нэгтэйгээр оролцож байдаг. Гэвч наанаа санаа зориг нэгтэй мэт харагдавч, цаана нь улс төрийн эвслийн дагуух хүчний хуваагдал ажиглагдана. НЗ-үүдийн дэд бүтцүүд болох Бөхийн болон Морины Галууд  нь томоохон НЗ-ийн удирдах зөвлөлийн хүрээн дэх фракцуудын хооронд хүчний хуваагдал үүсгэх, тэнцвэр хадгалах зорилгоор байгуулагдаж байдаг. Бөх, морины уралдаантай холбоотой үйл ажиллагаануудад ийнхүү анхаарал хандуулж байдаг нь үйлдлийн шинж чанартайг нь илтгэж байгаа тул элитүүдийн хуваарилж, тараахыг зорьж буй билэгдлийн чанар бүхий хүчтэй холбогдож болох юм .

Эдгээр ажиглалтууд дээр үндэслэн тэмдэглэхэд, иймэрхүү албан бус байгууллагуудыг улс төрийн хүчин хуваарилагдсан соёлын хэлбэрүүд гэж үзэж болохоор байна. Хэрэв эдгээр байгууллагуудыг нарийвчлан шинжилвэл, орон нутгийн түвшинд улс төрийн хүчин хэрхэн үйлчилж байдгийг тогтоож  болох юм. Орон нутгийн улс төрд үндсэрхэг үзэл, цаашлаад жалга довны бичил буюу орон нутгийн үндсэрхэг үзэл давамгайлсан дискурс зонхилж байгаа нь олон нийтийг ч, элитүүдийг ч “нутгийн” улс төрөөс зайлсхийхэд бэрхшээлтэй болгодог. Минийхээр бол, уугуул нутгаа хүлээн зөвшөөрөх энэ нийгмийн үүргээс татгалзах юм уу үгүйсгэх нь ихэнх хүмүүсийн хувьд санаанд ч оромгүй хэцүү зүйл учраас эдгээр байгууллагуудын  энэ өвөрмөц хэлбэрийн идеологи  ихэд амжилттайгаар хүчээ авсаар байна.

Эдгээр гол НЗ-үүдээс гадна Бөхийн Гал ба Хурдан Морины Гал гэсэн бичил бүтцүүд байгаа бөгөөд энэ хоёр хоёулаа гол НЗ-тэйгээ ижил түвшинд үйл ажиллагаа явуулж байна. Тэд томоохон ёслол зохион байгуулах буюу хэрээс хэтэрсэн бэлэг солилцож байдаг. Энэ зураг дээр Нутгийн Зөвлөлийн ТУЗ-ийн гишүүн, “Увс Нуур” Бөхийн Галын тэргүүн гарсан байна. Эх сурвалж: Uvsvnutag.mn

Энэ материал 2015 оны 10 сард  Америкийн Монгол Судлалын Төвд хийсэн илтгэлээр хэлэлцэгдсэн бөгөөд нийтлэгдэх төлөвлөгөөтэй байгаа болно. 

 [1] Судалгааны баг нь Helvetas Swiss Interco-operation байгууллагын 2 судлаач болох Сара Бирн, Жэнс Ингэли болон МУИС-ийн Антропологи, Археологийн Тэнхимийн Д. Бум-Очир, И. Бямбабаатар болон миний биеийн оролцоотой судалгааны 3 туслахаас бүрдсэн болно.

[2] “Гео-бүрдэл” нэршлийн талаар Winichakul, Thongchai-н 1994 онд бичсэн Siam Mapped: A History of the Geo Body of a Nation (Сиамын зураглал: Үндэстний Гео-Бүрдэл Бүтсэн Түүх) бүтээлээс харж болно (Honolulu: Univ. of Hawaii Press). Тэрээр Сиам-төвт өнөөгийн Тайланд улс хэрхэн бүрэлдсэн тухай, энэ явцад нийтлэг хэв шинж бүхий Тай онцлогийг бий болгохын тулд жижиг вант улс, угсаатны бүлгүүд хэрхэн алга болсон тухай бичсэн.

[3] Увс аймгийн Засаг дарга асан Э. Цасчихэрийн гаргасан “Увс хүн Хөгжлийн хөтөч загвар” хэмээх сүрлэг хөтөлбөрт Увс Хүн гэдэг нэршил бий болжээ. (Интерном, 2011).

[4] Увс аймгийн одоогийн Засаг дарга Д. Цэндсүрэнтэй Б. Энхзаяагийн хийсэн ярилцлага, “Увс хүн” сайн бүтээл, нэр нь буруу байсан юм”, www.polit.mn, 2014

[5] David Sneath, “Political mobilization and the construction of collective identity in Mongolia”, (Монголд улс төрийн үйл ажиллагаа явуулах ба олон нийтийг хамарсан онцлог шинж цогцлоох нь) Central Asian Survey, 2010

Энэхүү нийтлэлийг Шинэ эдийн засагт үүсч буй субъектүүд төслийн судлаач, МУИС-ийн антропологийн докторант Ичинхорлоогийн Бямбабаатар бичив.

Орчуулсан: Шагдарсүрэнгийн Номиндарь

Уул уурхайн салбар дахь хөрөнгө оруулагчдын “Дисковэр Монголиа-2015” олон улсын 13 дахь удаагийн чуулга уулзалт 9 сарын 3-4-нд Улаанбаатар хотноо зохион байгуулагдаж өнгөрлөө. Энэ арга хэмжээ “Популизмгүй уул уурхайн төлөө” уриан дор явагдсан ба чуулга уулзалтын үндсэн илтгэгчид Монголын уул уурхайн хөгжилд чөдөр тушаа болж буй гол асуудлууд бол популизм, хөрөнгө оруулалтын бууралт болон бизнесийн эрх чөлөөнд халдаж буй төрийн оролцоо гэдгийг тэмдэглэж байв. Тус чуулга уулзалтыг Mongolian Investment Holding Group буюу Эм Ай Эйч группын охин компани болох  Prime Info болон Монголын Уул Уурхайн Үндэсний Ассоциаци хамтран 2002 оноос хойш жил бүр зохион байгуулж ирсэн бөгөөд уул уурхайн компаниудын хувьд энэ арга хэмжээ нь хөрөнгө оруулалт татах хийгээд салбарын тулгамдсан асуудлуудыг Монгол улсын Засгийн газартай хэлэлцэх талбар болсон юм.

Зураг 1. Нээлтийн үйл ажиллагаанд: Монгол Улсын Ерөнхийлөгч асан П. Очирбат, Эм Ай Эйч группын Ерөнхийлөгч Д. Жаргалсайхан, Монгол Улсын Сайд М. Энхсайхан, Уул Уурхайн Сайд Р. Жигжид.

Монгол Улсын анхны Ерөнхийлөгч П. Очирбат нээлтийн үгэндээ цохон тэмдэглэсэнчлэн, чуулга уулзалтад өмнөх жилийнхээс илүү их оролцогчид иржээ. Арга хэмжээнд 70 гаруй байгууллага бүртгүүлсэн байсан бөгөөд өглөөний чуулганы үеэр, ялангуяа “Үндсэн илтгэлүүд”, “Засгийн Газрын Цаг”, “Уул уурхайн салбар дахь бизнесийн эрх чөлөө” сэдвүүд дор явагдсан эхний гурван салбар хуралдааны үеэр танхим дүүрэн оролцогчтой байв. Гэвч үдээс хойшхи болон дараагийн өдрийн хуралдаанд оролцогчдын тоо эрс буурсан юм. Ихэнх оролцогчид үдээс өмнөх хуралдаан, тэр дундаа “Засгийн Газрын Цаг”-ийн үеэр Ерөнхий Сайд болон дээд албан тушаалтнуудтай уулзаж ярилцана гэж хүлээж байсан нь илэрхий байв. Гэвч эхний салбар хуралдаанд Засгийн Газрын хоёр гишүүн л оролцож, Уул уурхайн сайд Жигжид товч нээлтийн үг хэлж, том төслүүд хариуцсан сайд Энхсайхан оролцов. Харин Засгийн Газрын цагаар яамдын хэлтсийн төлөөлөл, газрын даргын түвшний албан тушаалтнууд илтгэл тавьсан болно.

Зураг 2. “Дисковэр Монголиа” Чуулга уулзалтын үдээс хойшхи хуралдааны үеэр.

Хөрөнгө оруулагчид болон уул уурхайн компаниуд Монгол улсын уул уурхайн талаар ямар ойлголт төсөөлөлтэй байгааг мөн чуулга уулзалтын явцын талаар дэлгэрүүлж ярихын өмнө, өнгөрсөн хэдэн жилд Монгол улс хийгээд Монгол улсын олборлох салбарт чухам юу болж өнгөрсөн талаар цухас дурдая.

Монгол Улсын Үндэсний Статистикийн Хорооны мэдээгээр, Монголын олборлох салбар дахь Гадаадын Шууд Хөрөнгө Оруулалт (ГШХО) 2011 онд 5.2 их наяд төгрөг байснаас 2014 он гэхэд 0,8 их наяд төгрөг болтол огцом буурсан байна (2010 онд Оюу Толгой уурхай үйл ажиллагаагаа эрчимжүүлж эхлээд 2013 оноос далд уурхайн бүтээн байгуулалтаа зогсоосонтой холбоотой бололтой). Харин Дэлхийн Банкны тооцоогоор бол, Монголд ирэх гадаадын шууд хөрөнгө оруулалт 2011 онд 4.7 тэрбум ам.доллар байснаа 2013 онд 2.1 тэрбүм ам.доллар болж буурсан ажээ.

Ийнхүү хөрөнгө оруулалтын дотогшоо-урсгал татарсан нь Монгол улсад улс төр-эдийн засгийн олон маргааныг улам дэвэргэсэн байна. Зарим нь ОУВС-ийн зээлийн хөтөлбөрүүдийн нэг болох Stand-By arrangement-ийг хүлээн авах хэрэгтэй гэхэд, зарим нь, тухайлбал Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ц. Элбэгдорж улсын өрийн ДНБ-д эзлэх хувь хэмжээг 80%-д хүргэж, Таван Толгойн коксжих нүүрсний ордны Хөрөнгө оруулагчдын консорциум болон Оюу Толгойн ордны Рио Тинто компанитай яаралтай тохиролцоонд хүрэх хэрэгтэйг уриалж байв. Монголын эрх баригчид уул уурхайн дэд бүтцийг хөгжүүлэхэд шаардлагатай хөрөнгө босгох асуудал дээр санал зөрөөтэй байснаас гадна төмөр замын цариг хийгээд хөрөнгө оруулалтын хомсдолыг нөхөх магадлалтай нэмэлт зээл, бондоор бусад том төслүүдийг санхүүжүүлэх асуудлууд дээр маргаж байв.

Засгийн газрын гадаад өрийн асуудал олон нийтийг хамарч, хүн амын дунд айдас бий болгосон төдийгүй энэ асуудлаар сошиал медиад суурилсан хөдөлгөөнүүд маргаан, хэлэлцүүлгийг эрчимтэй өрнүүлж байлаа. Хэдэн сар үргэлжилсэн маргааны дараа Засгийн газраас өргөн барьсан Өрийн удирдлагын тухай болон Төсвийн тогтвортой байдлын тухай хуулиудыг УИХ баталж, ДНБ-д эзлэх засгийн газрын гадаад өрийн хувь хэмжээг 2015 онд 58.3%, 2016 онд 55%, 2017 онд 50%, 2018 онд 40% гэхчлэн тогтоохоор шийдвэрлэсэн билээ.

Монголд орох гадаадын хөрөнгө оруулалт буурч, эдийн засаг удааширч эхэлмэгц бурууг нь 2009 оноос хойш Урт нэртэй хууль буюу Гол мөрний урсац бүрэлдэх эх, усны сан бүхий газрын хамгаалалтын бүс, ойн сан бүхий газарт ашигт малтмал хайх, ашиглахыг хориглох тухай хуулийг лоббидож, дэмжиж ирсэн байгаль орчны хөдөлгөөнүүд дээр тохохоор яарцгаав. Энэ хуулиар усны сан, хамгаалалттай газар, ойн санд байсан 488 уул уурхайн тусгай зөвшөөрөл буюу лицензийг хүчингүй болгосон бөгөөд алтны компаниуд Засгийн Газраас 202 тэрбум төгрөгийн нөхөн төлбөр шаардснаас гадна, сүүлдээ “Онги гол” зэрэг байгаль орчны хөдөлгөөнүүдийн эсрэг хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр дайрахын сацуу хэрэв компаниуд ажиллаж эхэлвэл Монголын алтны нөөц болон гадаадын хөрөнгө оруулалтыг шууд нэмэгдүүлнэ хэмээн амлаж байв.

Уул уурхайн лиценз шинээр олгохыг 5 жил зогсоосны дараа Засгийн газар 2015 оны 1 сараас эхлэн ашигт малтмалын хайгуулын лицензийг онлайн өргөдлийн системээр, баруун болон зүүн аймгуудад ‘хэн түрүүлж ирсэн нь авах’ зарчмын дагуу шинээр олгож эхэлсэн билээ. Чуулга уулзалтын “Засгийн газрын цаг” салбар хуралдаан дээр хамгийн их сонирхол татсан сэдэв нь энэхүү шинээр лиценз олгож байгаа асуудал байв. Уул уурхайн яамнаас, Засгийн газар 30 сая га газарт хайгуулын 3000 лиценз олгож, нийт лицензтэй талбайг Монгол улсын нийт нутаг дэвсгэрийн 30%-иас илүү гаргахгүй байхаар төлөвлөж байгааг мэдэгдэв.

Зураг 3. “Засгийн Газрын Цаг” хуралдааны үеэр. Уул уурхайн болон Сангийн яамны төлөөлөл, Ашигт малтмалын газрын дарга, Өмнөговь аймгийн засаг дарга, Татварын газрын төлөөлөл.

Чуулга уулзалт дуусах үед гадаадын хөрөнгө оруулалттай уул уурхайн болон гадаад дотоодын туслан гүйцэтгэгч, үйлчилгээ үзүүлэгч олон компаниуд Монголын олборлох салбарын ирээдүйг  өөдрөгөөр харсан хэвээр байгаа нь тодорхой болж байв. Mongolian Investment Banking Group буюу Монголын Хөрөнгө Оруулалтын Банк группын Крис МакДугалл өөрийн илтгэлдээ сүүлийн хоёр жилд баталсан Гадаадын хөрөнгө оруулалтын тухай хууль, Үнэт цаасны зах зээлийн тухай хуулийн нэмэлт өөрчлөлт, Ашигт малтмалын тухай хуулийн нэмэлт өөрчлөлт, Татварын өршөөл үзүүлэх тухай хууль, Оюу Толгойн далд уурхайн хөрөнгө оруулалтын шийдэл болон Ерөнхий сайдаар Сайханбилэг томилогдсон зэргийг Монголд бий болсон эерэг өөрчлөлт хэмээн дүгнэж байв. Эрдэнэс Монгол компанийн төлөөлөл “Сүүлийн хоёр жилд хийгдсэн эдгээр өөрчлөлтүүд нь Монголын Засгийн Газрын өнгөрсөн 10 жилд хийсэн ажилтай харьцуулахад хэмжээлшгүй их амжилт юм” хэмээн цохон тэмдэглэж байлаа.

Уул уурхайн төслүүдэд гадаадын хөрөнгө оруулалтыг татах ажил муу байгаагийн нэг шалтгаан нь гадаадад Монголын талаар сөрөг мэдээлэл цацсагдсанаар шинээр хөрөнгө оруулах боломжтой шинэ хөрөнгө оруулагчид Монголоос үргэж байгаа явдал гэдэгт хуралдаанд оролцогчид санал нэгтэй байлаа. “Бизнесийн эрх чөлөө” хуралдааны илтгэгчид Монголтой холбоотой хэвлэл мэдээлэл нь зарим талаар хаагдмал, мэдээлэл нь тодорхойгүй, дэгэсдүүлсэн байдаг бөгөөд үүнийг холбогдох байгууллага, агентлагууд нь хяналт тавьж, шалгах шаардлагатайг тэмдэглэж байв. Эдгээр санаанууд ч Рио Тинто, Занаду Майнс, Эспайр Майнинг, Эрдэнэс Монгол компаниудын илтгэл дээр мөн давтагдаж байсан юм. Мөн эдгээр компаниудын зүгээс Монгол улс нь бизнесийн орчин, ил тод байдлыг сайжруулах, тухайлан Монголыг сонирхсон хөрөнгө оруулагчдыг татах зэрэгт ахиц гаргах шаардлагатай ч, Монгол улс бизнес хийхэд нээлттэй таатай орон болохыг баталж байв.

Зураг 4. Уул уурхайн компаниуд болон уул уурхайн туслан гүйцэгтэгч, үйлчилгээ үзүүлэгч компаниудын танилцуулга. Улаанбаатар хот, Корпорэйт зочид буудлын 3-р давхарт.

Монгол улсын Засгийн Газар, Рио Тинто хоёрын хэлэлцэж шийдвэрлэсэн Оюу Толгойн далд уурхайн гэрээ, удалгүй шийдвэрлэгдэх байх гэж найдлага тавьж буй Таван Толгойн гэрээ зэрэг уул уурхайн томоохон төслүүд урагшилсны ачаар уул уурхайн болон түүний туслах салбаруудад хийгдэх хөрөнгө оруулалт нэмэгдэнэ гэдэгт олон оролцогчид найдлага тавьж байв. Гэвч Сайд Энхсайхан “Таван Толгойн гэрээг УИХ-д өргөн барих үед батлагдах найдвар нь 50% : 50%-тай байсан боловч одоо 10 орчим хувьтай байх” гэж дүгнэж байлаа.

Монгол улсын сайд Энхсайхан болон өөр хоёр илтгэгч дэлхийн зах зээл дээрх түүхий эдийн үнийн өсөлтийн циклийг Монгол улс ашиглаж чадаагүй болон түүхий эдийн үнийн өсөлтийг Монголын улс төрийн цикл хэрхэн ашиглаж чадалгүй алдсан талаар илтгэв. Уул уурхайн олон компани, хөгжлийн агентлагууд сонгуулийн өмнөх улс төрийн идэвхгүй үеийг сайн мэддэг бөгөөд сонгуулийн өмнөх жилүүдэд аль болох тохиролцоонд хүрэхийг хичээдэг нь үнэн билээ. Энэ нь сонгуулийн жилүүдэд олон улс төрч, шийдвэр гаргагчид эргэлзэнгүй болж, улс төрийн нэр хүнд юм уу, сонгуулийн кампанит ажилд нь муугаар нөлөөлөхүйц эрс шийдвэр гаргахаас хойргошдогтой холбоотой. Энэхүү зогсонги байдал нь сонгуулийн жилүүдэд эхлэх төслүүд буюу шинэ хөрөнгө оруулалтын хэмжээг багасгадаг юм.

Дүгнэн хэлэхэд, Дисковэр Монголиа чуулга уулзалтад оролцогчдын дунд ерөнхий хоёр хандлага байх шиг байна. Эхнийх нь, Монголын олборлох салбарын ирээдүйн талаар болгоомжилсон, гутранги үзэлтэй, уул уурхайн салбар дахь төрийн оролцоог багасгахын хамт популизмгүйгээр бизнесийн эрх чөлөөг хангах хэрэгтэй гэсэн үзэл. Харин нөгөө талд ялангуяа хувийн компаниуд Монголын олборлох салбарын ирээдүйг илүү эерэгээр харж байх бөгөөд Монголын Засгийн Газрыг дотоодын популист хэрүүл маргаандаа анхаарахын оронд гэгээлэг мэдээгээ дэлхийд ашигтайгаар түгээж, хөрөнгө оруулалтаа улам баталгаажуулахыг уриалж байна.