Орчуулсан: Шагдарсүрэнгийн Номиндарь

Энэ бол өр, зээлийн талаарх цуврал өгүүллэгүүдийн хоёр дахь нь юм.

Өр ширтэй холбоотой түүхээс улбаалаад Монгол соёл өрийн талаар сөрөг утга бүхий хэлцүүд агуулж байдаг. Рэбэкка Эмпсоны бичсэн нийтлэлд дурдсан ‘Өргүй бол баян, өвчингүй бол жаргал’ хэмээх хэлц үг XVIII-XIX зууны Манжийн үед худалдаачдад Монгол даяараа өрөнд ороод байсан цагийг сануулах бөлгөө. Орчин цагийн Монгол хэлний “зээл” хэмээх үг Манжийн үеэс хэрэглээнд орсон бөгөөд Хятад хэлний “хүүтэй зээл” гэсэн утга бүхий “жиэ” гэдэг үгнээс гаралтай байна (Вийлэр 2004: 232). Гэсэн ч, түүхийн нугачаанд энэ үгийн тодорхойлолт болон ёс суртахууны учир холбогдол ихээхэн өөрчлөгдөж иржээ. Социализмын үед жишээ нь, хувийн өмчийг хориглодог байсан тул хүмүүс албан ёсоор өртэй байх нь ховор байв. Харин хүмүүс гэр бүл, найз нөхөд, танил талынхаа хооронд зээлж, зээлүүлж, солилцох явдал тухайн үед ихээхэн дэлгэрсэн ба энэ бүхэн ч бас зээл гэж нэрлэгдэж байв. Хүмүүс танил талаа ашиглан бараа, үйлчилгээнд хүрэх тохиолдол хааяагүй байжээ (Снит 2012: 459).

“Зээл” гэдэг үгийн олон салаа утга

Монголчууд дахиад л том өрөнд унасан байгаа өнөө цагт “зээл” гэдэг үг өнөөгийн эдийн засгийн “бааш маягт” орон тохирохын хирээр утга агуулга  нь илүү өргөссөн байна. “Зээл” гэдэг үгийн үндсэн утга мөнгө болон барааг тодорхой буюу тодорхой бус хугацааны дараа төлбөрийг нь хийхээр солилцох явдлыг хэлдэг. Монголд “зээл” гэдэг гагцхүү хоёр талын хоорондын эдийн засгийн харилцааг тухайлан нэрлэж байх албагүйгээрээ Барууны ойлголтоос ялгаатай. Үнэндээ, Социализмын үеийн танил тал хэлхээ холбоогоо өргөсгөх явдалтай төстэй бөгөөд мөнгө төгрөг, цагаан идээ, мал хуй, хувцас хунар, барилгын материал гээд зэрэгцсэн маш олон хэлбэрийн зээлийг банк, хөрш айл, найз нөхөд, сургууль, цэцэрлэгээсээ авсан байдаг байна.

Дорнод аймгийн Халх Гол суманд (хүн амын тоо 1687 орчим) талхны мухлаг ажиллуулдаг 31 настай Дэгээ гэдэг бүсгүйн жишээг авч үзье. [i] Орон нутаг дахь ихэнх жижиг бизнес эрхлэгчдийн адилаар, өдөр тутмын хэрэгцээндээ зарцуулахын зэрэгцээ үйл ажиллагаагаа санхүүжүүлж, ашиг олохын тулд Дэгээ төрөөс болон арилжааны банкнаас авсан хоёр төрлийн зээлтэй байна. Мөнгөний эргэлт сул, эдийн засгийн хувьд чадамж багатай жижиг газар бизнесээ үргэлжлүүлэхийн тулд тэрээр олон тооны албан бус зээл өгсөн байдаг гэнэ. Жишээ нь, орон нутгийн захиргаанд ажилладаг хүмүүс хичнээн тогтвортой ажилтай ч, төр засаг хэзээ мөнгөтэй байгаагаас шалтгаалж, цалингаа цагтаа авах нь ховор байдаг. Ажлын хөлс нь ирээгүй үед төрийн ажилтнууд Дэгээ рүү очиж, цалингаа буунгуут төлөхөөр бүтээгдэхүүний зээл авдаг ажээ. [ii] Тэр ч байтугай сумын цэцэрлэг хүртэл түүнээс долоо хоногт гурван удаа талх болон бусад хүнсний бүтээгдэхүүн зээлж, хүүхдүүддээ өгөөд, сарын сүүлээр өртгийг нь төлдөг байна.

 

Дэгээтэй талхны мухлагт нь ярилцаж байтал нэгэн малчин орж ирлээ. Тэрээр Дэгээд нарийн боовны бүтээгдэхүүн зээлүүлснийх нь оронд, тухайлбал, хэдэн долоо хоногийн өмнө талх зээлээд үнийг нь оройтуулж төлсний төлөө аарц авчирч өгөв. Малчид ихэнхдээ хавар ноос гэх мэт малынхаа түүхий эдийг зарж бэлэн мөнгөтэй болдог нь мал аж ахуйн мөчлөгтэй холбоотой. Тиймээс малчин эмэгтэй нарийн боовны бүтээгдэхүүний нийт үнийг төлж барагдуултлаа Дэгээг аргадах маягаар цагаан идээ өгч байгаа юм байна. Дээр нь, малчин өөр нэг эмэгтэйд өгүүлэхээр аарц үлдээв. Тэр эмэгтэй нь Хятадаас хувцас авчирж малчин эмэгтэйд өгсөн худалдаачин ажээ. Ийнхүү, талхны мухлагт үлдээсэн аарц нь хувцасны зээлийн хүү маягаар төлөгдөж буй хэсэгчилсэн төлбөр болох аж.

 

 

Ийнхүү, талхны мухлаг нь арилжааны банкууд руу явах, хөрөнгө чинээг хадгалах зэрэг далд агуулах маягаар ажиллаж байна. Дэгээгийн хувьд банкны зээлийн сарын хүүгийн төлбөрөө төлж яваа боловч,харин үйлчлүүлэгчид нь хүүгийн төлбөрөөс болж түүнээс бүтээгдэхүүн авах мөнгөгүй байдагт сэтгэл гонсгор байдгаа илэрхийллээ. Эдийн засгийн хүндрэлтэй байгаа өнөө үед, цалин хөлс ихэвчлэн арилжааны банкууд руу зээлийн төлбөрт явчихдагаас болж, хоол хүнс авахад багахан хэмжээний мөнгө үлддэг байна. Харин банктай харьцуулахад аливаа бизнес эрхлэгчид хоцорсон эргэн төлөлтөд илүү зөөлөн ханддаг учраас талхны мухлагийн эзэн маань ийнхүү янз бүрийн бараа бүтээгдэхүүн, үйлчилгээ, эд юмсын зээлийн торон сүлжээнд орооцолдсон байдаг аж. Энэхүү замбараагүй мэт харагдах (заримдаа олон тийшээ хандсан) эдийн засгийн харилцаа банк болон ломбарднаас орж гарах бэлэн мөнгөний урсгалтай шууд холбоотой бөгөөл өнөөгийн Монголын “зээл”-ийн сүлжээний бодит илэрхийлэл юм.

Зээлийн ёс суртахуун

Иймээс, Монголд өнөөдөр өртэй байна гэдэг нь энгийн зүйл болжээ. Зээлтэй байх нь ичмээр хэрэг биш үү гэсэн асуултанд маань Дэгээ “Хүн бүр л зээлтэй байгаа” гэж хариулав. Түүнийхээр бол, төрийн албан хаагчид зэрэг тогтвортой ажилтай хүмүүсийн орлого ч бага учраас гэр бүлдээ машин, зурагт авах гэх мэт аливаа томоохон зорилгоор юм уу, эмнэлэгт хэвтэх зэрэг зайлшгүй хэрэгцээндээ зориулж хувь хүмүүсээс, эсвэл банкнаас зээл авах хэрэгтэй байдаг гэнэ. Тэгэхээр, ийм өрхүүд тогтвортой ажлаа барьцаа болгож байгаад хэдэн сар зээлийн хүү төлж, сайн зээлдэгч болоод, банкны зээлээ сунгадаг байна. Ийнхүү сунгасан зээлийн мөнгөөрөө Дэгээгээс зээлсэн зээлээ төлдөг аж. Энэ маягаар, банкны зээлийн төгсгөлийг алсын бөгөөд тодорхойгүй ирээдүй хүлээж байдаг байна. Эдийн засгийн хэрэгцээ нь ийнхүү банк, ломбард болон хувь хүн хоорондын зээлийн үргэлжлэн давтагдах явцыг тэжээж байдаг ажээ.

Улаанбаатарын хамгийн том ил зах болох Нарантуулд өмдний наймаа эрхэлдэг 28 настай Амарын ярьсан нь ч Дэгээгийн яриаг нотлох аж. Амар хувиараа ажилладаг боловч, цагдаа эхнэр нь төрийн албан хаагч. Амарын орлого тогтмол бус тул эхнэр нь охиныхоо цэцэрлэгийн болон өөрийнхөө их сургуулийн сургалтын төлбөрийг төлөхийн тулд ажлаа барьцаалж зээл авчээ. Түүний цалин хэдийгээр зээл авч болохуйц тогтвортой ч, хэтэрхий бага учраас эргэн төлөлтөө бүрэн хийхэд хангалттай хэмжээтэй бус тул цалингийн зээл авахад хамгийн хэцүү байсан гэж Амар ярив. Иймээс түүн шиг төрийн албан хаагч бүхий өрхүүд амьжиргаагаа залгуулахын тулд цалингийн хажуугаар нэмэлт орлого болгон зээл авснаар, банкны зээлийн хараат болсон байдаг байна. Зээлээ төлж чадаагүй бол ёс суртахууны хувьд л сөрөг утгатай болж болох ч, цаг үеийн нөхцөл байдал, шаардлагааас үүдээд бэрхшээл ер нь их байдаг аж. Тиймээс ч Амар “Зээлээ төлж чадаагүй бол 30% нь тухайн хүний, 70% нь нийгмийн буруугаас болдог” хэмээсэн юм.

 

 

Ийнхүү, зээл болон өртэй холбогдох ёс суртахууны утга санаа өөрчлөгдөж байна. Социализмын нөлөөтэй холбоотойгоор ахмад үеийнхэн албан зээлийг бүтэлгүйтлийн шинж тэмдэг мэтээр харах магадлалтай бол, залуу үеийнхэн энэ ойлголтыг өөрөөр ойлгож байдаг. Амар шиг жирийн наймаачид орлогын тогтвортой бус байдал, хүндрэлтэй өдөр тутам тулгарч байдаг. Тэдний хувьд зээлээ төлж чадахгүй бол энэ нь тэдний ёс суртахууны шинж чанарын тусгал гэхээсээ илүүтэйгээр, дэнжигнэж буй эдийн засгаас болж бизнесээ өргөжүүлэх гэсэн оролдлого нь сүйрч буйгаар илрэх биелээгүй мөрөөдөл мэтээр ойлгогддог. Тэгэхээр энэ дүрслэлд, хяналтын төв цэг нь төр засаг, банк болон эдийн засгийн нөхцөл байдлаас шалтгаалан хувь хүнээс гадуур оршиж байна. Бусад хүмүүсийн өөр тохиолдолд, өрнөөс болж нийгмийн харилцаанд сэв суувал шившигтэй хэрэг болдог бөгөөд энэ нь хувийн хүмүүсийн хоорондох зээлийн харилцаа хүмүүсийн дунд бий болсон итгэлцлийг илэрхийлж байдаг. Гэвч эдийн засаг дайвалзсан хэвээр байх энэ үед өр өдөр тутмын амьдралын нэг хэсэг болсноор, өртэй холбогдох гутамшигт мэдрэмжийн ихээхэн хэсэг алга болж байдаг.

 

Зээлийн нийгэмших шинж

Дээр дурдсанчлан, Монгол дахь зээлийн харилцаанд албан хийгээд албан бус олон оролцогчдыг хамарсан солилцоо, үүрэг хариуцлага, шилжүүлэг бүхий янз бүрийн хэлхээ холбоо оролцож байдаг. Монголчууд эртнээс ураг төрлийнхөө дунд аливааг хуваалцаж ирсэн түүхтэй тул антропологичид хүмүүсийн хоорондох эд материалын энэ урсгалыг нийгмийн “батламж” гэж үзсэн нь бий. “Иймэрхүү дамжуулалт маш түгээмэл бөгөөд эдгээрийг нийгмийн харилцааны өөрийнх нь биежилт буюу ураг садан, анд нөхдийн холбооноос үүдсэн хүлээлт шаардлага, үүрэг хариуцлагын үр дүн хэмээн үзэх магадлалтай байдаг” (Снит 2012: 459).  Зах зээлийн эдийн засагт шилжихээс өмнө Монголд хүмүүс хоорондоо солилцох, зээлэх, зээлүүлэх явдал нийтлэг байсан ба эдгээр нь найз нөхөд, гэр бүлийн хоорондын тусламж, даалгавар, үүрэг маягаар илэрч байжээ (459). Эд материалын иймэрхүү солилцоо оршсоор байгаа ч, улам бүр мөнгөний шинж чанар агуулах болсон нь хүмүүс илүү ашиг олох сонирхолтой болж байгаатай холбоотой.

Найз нөхдийн хоорондын солилцооны дараах жишээг аваад үзье: А эцэг эхийнхээ эзэмшилд байдаг BMW машин унадаг. Түүний найз Б хуучин Range Rover-оо зарах санаатай байгаа. Авах хүн олдохгүй болохоор нь Б машинаа ломбардны барьцаанд тавина. Тэдний найз В шинэ Range Rover-той ч, зарцуулдаг түлшнээс нь болоод сүүлийн үед дургүй болоод байгаа. Б нь А-д В-гийн асуудлын тухай хэлснээр, А нь Б-ээр дамжуулж, В-д BMW машинаа өгнө. Ингээд Б шинэ Range Rover-ыг аваад Д-д Япон машин оролцуулж юмуу бэлэн мөнгөөр зарна. Энэ хугацаанд Б нь А-гаас “зээлсэн” BMW-ийн (хуулиар бол А-н эцэг эхэд төлөх учиртай) төлбөрийг бүрэн барагдуултлаа А-д зээлийн хүү маягаар бага хэмжээний мөнгө төлсөөр байна.

Хамаатан садан, найз нөхдийн сүлжээ нь  улам л банкны зээл, бараа солилцоо, ломбард болон наймааны төрөл бүрийн тогтолцоогоор санхүүжсэн зээлийн сүлжээ болсоор байгаа нь Дэгээгийн жижиг бизнетэй төстэй байна. Найз нөхдийн хоорондох эдгээр солилцоо хэдийгээр “тусламж” нэрээр явагдсан хэвээр авч, иймэрхүү тусламжууд улам бүр төлбөртэй болж байна. BMW машины жишээгээр бол, найз нөхдийн хоорондох мөнгө, барааны зээл өдгөө хүүтэй болсон нь (судалгаанд оролцогч нэгний хэлснээр “ингэх ёстой” учир) Социализмын үед бол санаанд оромгүй зүйл байх байв.  Түүнчлэн, хэрэгцээг нь хангах хэмжээний капитал байхгүй үед хүмүүс гэр бүлийнхээ гишүүдийн өмчийг хөлслүүлэх, зээлүүлэх, зарах буюу тэднийхээ өмчийг барьцаалж, банкнаас давхар зээл авч байна. Ийм маягаар, дээрх жишээний А нь эцэг эхийнхээ машиныг ямар нэгэн асуудалгүйгээр зарах буюу зээлүүлэх боломжтой аж. Ийнхүү, амь тэмцэн буй эдийн засгийн нөхцөлд, гэр бүл, найз нөхдийн сүлжээ нь улам бүр капиталд хүрэх арга зам болж байгаагаараа шинэ хэмжээсээр баяжиж байна. Эдгээр сүлжээ ломбардны барьцаанд хэрхэн оролцдог талаар өмнөх нийтлэлээс уншина уу.

Итгэлийг мөнгөөр үнэлэх нь

Зээлийн сүлжээ нь жижиг хамт олны дунд байх итгэлцэл дээр тулгуурлан тогтож иржээ. Жишээ нь, Чойбалсан хотын захад хүрэм зардаг 34 настай Жагаа, худалдаа эрхэлдэг давхарынхаа охидод байн байн бараа, мөнгө зээлүүлэх буюу тэднээс зээлдэг. Бие биентэйгээ ойрхон ажиллаж, найз нөхөд болж дассан тэд хэн нэг нь тухайн сард банкны зээлээ төлж чадахгүй бол гэх мэт шаардлагатай үед байнга хоорондоо мөнгө зээлүүлж, зээлдэг байна. Жагаа өөрөө хүнд итгэдэг учраас найз нөхдийнхөө танил талд ч мөнгө, бараа шуудхан зээлүүлдэг гэж ярьсан юм. Зээлийн солилцооны ийм хэлбэр өнөөгийн Монголын захуудад түгээмэл болохыг гэрийнхэн нь Нарантуул захад ажилладаг, 21 настай Золоогийн тайлбарласнаар жишээлж болно: үйлчлүүлэгч нь тэднийхээр байнга үйлчлүүлдэг болж, “найдвартай харилцагч” болсон тохиолдолд, гэрийнхэн нь тухайн үйлчлүүлэгчийн хүссэн үед нь бараа илгээж, өртгийг нь сүүлд авдаг байна. Ийнхүү, гэр бүл, найз нөхөд, албан бус зах зэрэг хүрээн дэх зээлийн сүлжээ нь тухайн хамт олны дунд байх итгэлцэл дээр тулгуурлан оршиж ирсэн байна.

 

Гэвч, зээлийн хэв маяг жижиг тусламжаас хувийн ашиг сонирхол руу шилжих үед итгэлцэл ч гэсэн хувь хүнээс институт руу шилждэг байна. Дээр үед бол албан зээлийн шилжүүлгийг тухайн хамт олны итгэлцэл хийгээд үүргээ хүлээх ухамсарт тулгуурлан аман гэрээгээр зохицуулдаг байв. Харин Жагаагийн дурдсанаар, өнөөдөр ихэнх Монголчууд зээлүүлсэн нэгэндээ ашиглуулаад өнгөрсөн туршлагатай байдаг тул итгэл нь алдарч үзсэн байдаг аж. Тиймээс ч ажил хэргийн гэрээгүйгээс болж залилуулсан найз нөхөд, хувийн зээл аваад утасны дугаараа өөрчилчихдөг хүмүүс,  ангийн анддаа зээл өгсөн нь зүгээр л алга болчихсон тухай түүх элбэг. Ингээд шүүхийн өмнө ирэхээр, харамсалтай нь,  амлалт болон албан бус гэрээ тийм ч сайн явдаггүй. Тиймээс аман гэрээг хүмүүс улам бүр эрсдэлтэйд тооцох болжээ. Ийнхүү,  хуучин цагт  хүмүүс хоорондын хувийн зээл давамгайлдаг байсан бол, өнөөдөр хуулийн дагуух банкны зээл аажмаар илүү эрэлттэй болжээ.

Худалдааны байгууллага болон итгэлцлийн хоорондох эрсдлийн бамбай маягийн өнөөгийн харилцааг би дараах байдлаар тайлбарлах байна: ойр дотны найз нөхөд, хамаатан садны хооронд хийгддэг зээлийн солилцоонд бага хэмжээний “мөнгөн” бэлэг оролцож байдаг ба энэ нь хүүгүй байна. Харин найз нөхөд, танил талын хоорондох зээлийн солилцоонд хүү байдаг. Танихгүй хүмүүсийн хоорондын зээлийн солилцоонд нотариатаар баталгаажуулсан гэрээ хэрэгтэй. Тэгэхээр, нийгмийн харилцааны зай алсрах тусам, арилжааны албан арга барилд найдах явдал өргөсдөг байна. Энэ талаар мөн өмнөх нийтлэлээс уншиж болно.

 

Эдийн засгийн “шарталт”-ыг давах нь

2011-2015 онд Монголын эдийн засгийн ДНБ-ний өсөлт 12%-оос 3% хүртлээ унасан билээ. Энэ огцом бууралтыг УИХ-ын болон Ардчилсан Намын дарга З. Энхболд саяхан эдийн засгийн “шарталт” хэмээн дүрсэлсэн нь буй. [iii] Эдийн засаг сул байгаа өнөө үед зээл, түүний бүх хэлбэр нь хүмүүст өдөр тутмын амь зуулгаа залгуулах хэрэгсэл болж байна. Зээл хийгээд түүний Монгол тодорхойлолт, хэрэгжилт нь Барууны эдийн засгийн бодлого, банкны санаачлагаас үүдэн гарсан тусдаа, чанд зохион байгуулалт бүхий мөнгөний солилцооноос хол агаад найз нөхөд, гэр бүл, танил тал, банк, ломбард, хамт олны хэлхээ, сүлжээн дэх бараа солилцоо, зээллэг, шилжүүлэг, өгөө аваа, барьцаа, төлбөрийн өргөн хүрээ зэргийг хамран оршиж байдаг байна. Албан, албан бус, итгэлцэл, үүрэг хариуцлага, хувийн ашиг сонирхол, олз омгийн хоорондох зааг бүдэг тул итгэлцлийн хуучин хэлбэрүүд ч, санхүүгийн шинэ институтууд ч эрсдэлтэй тулж байдаг.

Ийнхүү, бусад хүмүүс цалингаас цалингийн хооронд амьдарч байхад, Монголчууд улам бүр зээлээс зээлийн хооронд аж төрж байгаа нь, нэгнээс нөгөөд үргэлжлэн шилжиж, нээгдэж, гүйцэтгэгдэж, сунгагдаж байдаг зээлийн төрөл бүрийн хэлбэрээс хамаарч хангагдаж буй нийгмийн хэрэгцээтэй нь холбоотой юм. Энэ утгаараа, зээлийн зорилго бол яваандаа дуусгавар болох зүйл биш бөгөөд, өртэй байх нь бүтэлгүйтлийн шинж тэмдэг ч гэж тооцогддоггүй байна. Нэгэн сумын малчны “Орчин үеэ дагаж өөрчлөгдөж байгаа учраас зээл ч гэсэн авч байна” хэмээн хэлснээр бол, зээл авах нь нэг талаар, цаг үеэ дагаж буй явдал аж. Зээл нь, хувийн хэрэгцээнийхээ төлөө нийгмийн харилцаагаар дамжуулж хэлэлцээр хийх хувь хүний бодит оролцооны сацуу, үргэлжлэн хийгдэх эргэн төлөлт, зах зээлийн эргэлтээр дамжин бий болох мөнгөний хуримтлалыг илэрхийлж байна. Ийнхүү, зах зээлийн эдийн засгийн хэлбэлзэл өдөр тутмын шийдвэрт нөлөөлж буй энэ үед, ураг садан, найз нөхдийн хооронд хадгалагдан ирсэн уламжлалт үүрэг хариуцлага хүртэл зах зээл, арилжаа солилцоо, олз омог, ашиг сонирхлын хэлээр дамжин тодорхойлогдох болжээ.

 

Ишлэл зүүлт:

Эмпсон, Рэбэкка 2014, Түр зуурын эзэмшлийн эдийн засаг (Дараах холбоост буй: http://www.lse.ac.uk/newsAndMedia/videoAndAudio/channels/publicLecturesAndEvents/player.aspx?id=2461)

Снит, Дэйвид 2012, “Зах зээлийн үе” ба өрийн дэглэм: Шилжин хувьсч буй мал аж ахуйн Монгол дахь зээлийн үүрэг, Нийгмийн Антропологи/Anthropologie Sociale (2012) 20, 4 458–473.

Вийлэр, Алан 2004, Монголын “Зах зээл”-ийн Ёс суртахуун: Зах зээл ба Худалдааны харилцааны удам судар, Өвөр Ази (2004) 6: 215-38

 

[i] http://khalkhgol.dd.gov.mn/мастер-төлөвлөгөө

[ii] 2014 онд нийтэд тавьсан “Түр зуурын эзэмшлийн эдийн засаг” лекцдээ Эмпсон орон нутгийнхан хэрхэн эдгээр солилцоог “зээл” гэхээс илүүтэйгээр “халаасны мөнгө” утгаар заримдаа ойлгодог тухай дурдсан. Гэвч, Эмпсоны жишээнд буй орон нутгийнхан мөнгөний оролцоогүй, барааны солилцоо хийж байна. Харин, Дэгээгийн жишээ бол зээлийн харилцаандаа заавал мөнгө оролцуулж, зээлийг бүрэн дүүрэн төлөх явцад хэзээ ч бараа авдаггүйгээрээ өөр юм. Тиймээс тэрээр мөнгө болон зээл өгөх явдлын талаарх өөрийн ухагдахуунаа илэрхийлэх үүднээс “зээл” нэршлийг үргэлж хэрэглэж байв. Судалгааны ярилцлагыг дараах холбоосоор сонсч болно: http://www.lse.ac.uk/newsAndMedia/videoAndAudio/channels/publicLecturesAndEvents/player.aspx?id=2461

[iii] http://dnn.mn/з-энхболд-уих-ипотекийн-найман-хувийн-зээлийн-асуудлыг-энэ-сардаа-шийдвэрлэнэ/

 

Орчуулсан: Шагдарсүрэнгийн Номиндарь

Энэ бол өр, зээлийн талаарх цуврал өгүүллэгүүдийн эхнийх нь юм.

Ломбард, банк, банк бус санхүүгийн байгууллагууд (ББСБ) Монголд газар сайгүй тархжээ. Улаанбаатарт бол булан тойроод л бага хүүтэй зээлийн сурталчилгаа олж харна. Хүмүүс маш амарханаар бэлэн мөнгөнд хүрэх боломжтой гэсэн энэ санаа, хүн бүр өртэй байгаа мэт байдлыг бүдгэрүүлэх нь жигтэй. Үнэн хэрэгтээ, ихэнх хүмүүсийн халаас дараагийн төлбөрөө хэрхэн хийх вэ гэсэн түгшүүртэй дарамтанд автсан байх ба төлөгдөөгүй өрүүд яван явсаар барьцааны хөрөнгийг эзэмших зах зээлийг бий болгон, томруулж байна.[1]

Хувийн зээл хувь хүмүүсийг заналхийлэн нөмөрч байхад, улсын өр ч замаа алджээ. Хувь хүмүүсийн өр, улсын өрийн аль аль нь олон талаар бие биенийхээ тусгал болж байна. 2008-2012 онд хүмүүс ирээдүйн өсөлтөнд найдаж, ихээхэн хэмжээний зээл авч байв (Батсуурь 2015: 12). Гэвч энэ өсөлт биелэлээ олоогүйгээс хүмүүс зээлдүүлэгчидтэйгээ хийсэн хэлэлцээрээ эргэн харах буюу амиа аргацаахын тулд арай бага хэмжээний зээл авахад хүрсэн билээ.

Эдийн засагч Халтарын Батсуурийн тэмдэглэсэнчлэн, “Улсын их өрийн хажуугаар хувийн өр огцом өсч байгаа энэ байдал Монголд эдийн засгийн хямрал хурдацтай нүүрлэж байгааг харуулж байна” (Батсуурь 2015: 12). Тэтгэвэрийн мөнгө зээлийн барьцааны томоохон эх үүсвэр болдог тул тэтгэвэрийнхэн түүнээ барьцаалж гэр бүлийн гишүүддээ зээл авдгаас өдгөө тэтгэвэрийн насныханы  80 гаруй хувь нь өртэй байгаа гэх таамаглал байна. Зээл авсан хүмүүсээс, тэр дундаа цалингийн орлоготой нэгнээсээ зээлдэх нь аль ч салбарт элбэг бөгөөд ийнхүү, өрийн салбарласан сүлжээг үүсгэж байна.

Монгол ёс заншил өргүй байхын үнэ цэнийг зааж байдгийг “Өргүй бол баян, өвчингүй бол жаргал” гэдэг зүйр үгээр жишээлэн харж болно (Батсуурь 2015:5). Гэтэл өр гэдэг асар нийтлэг зүйл болсон учир өнөөдөр энэ санаа хүртэл өөрчлөгдөхөд хүрч байгаа нь “Өр, зээл гэдэг хоёр өөр ойлголт. Xүнээс мөнгө зээлээр аваад төлөх болоогүй үед энэ бол өр биш, зээл юм. Xарин өр гэдэг бол чи авсан зээлээ төлж чадахгүй болсон үед л бий болдог эд” гэх мэт шинээр гарч ирж буй тодорхойлолтуудаар илэрч байна (Батсуурь 2015:5).

Анкара гудамж

Анкара гудамжинд дор хаяж долоон ломбард байрладаг. [3] Энд голчлон эмэгтэйчүүд ажилладаг ба тэд даруу, хашир хянамгай байж, хананд хадсан самбарууд руу заан, асуултаас зайлсхийх аж. Ломбардууд нь ихэвчлэн үсчин, гоо сайхны салон, зоогийн газар болон хумсны салонуудын өрөөнд зэрэгцэн орших бөлгөө. Хүмүүс ерөнхийдөө сар бүр үсчинд очдог бөгөөд энэ үе зээлээ төлөх ёстойг нь далдаар сануулдаг тул үсчин, ломбардны ийм хэлхээ холбоо нэн өгөөжтэй байдаг гэсэн тайлбар бас сонслоо. Ломбардны эзэн өөрийг нь өрөөний бусад хэсгээс тусгаарласан кабинд суух ба үйлчлүүлэгч түүнтэй ярилцах, гэрээ маягт бөглөх болон бэлэн мөнгө авах үүднээс үнэт зүйлсээ гардуулах үед олон камер түүн рүү тусч байдаг. Банк болон ББСБ-уудтай харьцуулахад ломбардны зээлийг авахад барьцаа хийгээд бичиг цаасны ажил багатайгаараа илүү хялбар ч, зээлийн хүү нь хамгийн өндөр байдаг.

 

Ломбардууд олон асуулт асуух юм уу маягт бөглүүлэхгүйгээр бэлэн мөнгө олгодог ч, тэд өгсөн мөнгөнийхөө оронд тэнцэл болгох барьцаа авч, зээлдэгчийн болон гэр бүлийнх нь хүмүүсийн утасны дугааруудын урт жагсаалт хийдэг. Гэвч энэ нь ломбардны зээлийг хувь хүн хүссэн зоргоороо авч болно гэсэн үг биш юм. Ломбард бол төлбөр хийх ёстой бүхэл бүтэн бүлэг хүмүүстэй тогтоох харилцааг хадгалан барих арга ажээ. Ломбардад өгч буй утасны жагсаалт нь тухайн хүмүүсийг өрийн сүлжээнд татан оролцуулж байгаа хэрэг бөгөөд, энэ нь ломбардны эздийн хувьд ч танил зүйл аж. Учир нь тэд ч гэсэн, бизнесээ байгуулах үүднээс эхний мөнгөн хөрөнгө олохын тулд олон төрлийн зээл авсан байдаг. Судалгаанд оролцогч нэгний тодорхойлсноор, “Ломбардууд бол бэлэн мөнгө хурдан авах арга зам” боловч, тэдний үйл ажиллагааны явцад бараа бүтээгдэхүүний төлөөх бэлэн мөнгөний солилцоонд орооцолдсон хүмүүсийн сүлжээ бий болдог байна.

Анкара гудамж дахь ломбардууд гар утас, зөөврийн компьютер, мөнгө болон үнэт эдлэл барьцаанд авч зээл олгодог. Зээлийн хүүгийн хэмжээ, эргэн төлөлтийн бодлого, зээлдүүлэх мөнгөний хэмжээ нь ломбард хооронд яльгүй ялгаатай (2015 оны намрын байдлаар зээлийн хүү 7-9%-тай) байна. Зарим нь зээлүүлгийн зэрэгцээ утасны нэгж зарах гэх мэт өөр үйлчилгээ үзүүлдэг бол зарим нь үйлчлүүлэгч дараалан гэрээ хийх тохиолдолд, зээлийн хүүг бууруулах нөхцөл санал болгох жишээтэй. Зарим ломбардууд 2 долоо хоногийн дотор төлж барагдуулах ёстой, өндөр хүүтэй, эргэн төлөлт хийгдэх хугацаа богинотой зээлээр дагнасан байдаг бол зарим нь 1-2 хүртэлх жилийн хугацаатай гэрээ хийдгийн нэг жишээ бол Хийморь ломбард юм.

 

 

20-50 насны эрэгтэй, эмэгтэй хүмүүс банкны зээл, сургуулийн төлбөр, байрны зээл, түрээс болон бусад зардалд зарцуулах бэлэн мөнгө хэрэгтэй болсон үед энд ирж үйлчлүүлдэг. Эсвэл, зарим хүмүүсийн мэдээлснээр, “Залуу хүмүүс ихэвчлэн нэг оройг шоудаж, цэнгэж өнгөрөөхийн тулд компьютерээ барьцаалж зээл авдаг” аж. Бэлэн мөнгөнд хүрэх учир шалтгаанууд хоорондоо ялгаатай байх боловч, хэд хэдэн оролцогчийн хэлснээр, хүмүүс гэр бүл, найз нөхдийнхөө оронд ломбарданд өр тавихыг илүүд үздэг байна. Энэ нь тухайн зээлдэгчийн хувьд мөнгө яагаад хэрэг болсныг гэр бүл, найз нөхдөдөө хэлж мэдэгдэх шаардлагагүйгээр мөнгө хүүлэгчээс зүгээр л очоод зээлэх боломжтой бөгөөд, үүнд ломбард нь тодорхой зай, нууцлал бүрдүүлж байдагтай ч холбоотой байж магадгүй юм.

Ломбарданд ажиллах нь аюултай харилцаа бий болгох магадлалтай гэж би төсөөлж байсан боловч, ярилцсан олон эмэгтэйчүүдийн хээр бол, тэдний хувийн аюулгүй байдал эрсдэлд ордоггүй ажээ. Бүх ломбардууд хамгаалалтын CCTV камертайгаас гадна, барьцааны эд зүйлийг хадгалдаг сэйфээ бүтээсэн байдаг ба томоохон эд зүйлийг өөр газарт хадгалдаг байна. Харин эрсдэл нь хэнд зээл өгөхийг шийдэхээс шалтгаалдаг аж. Нэгэн эмэгтэйн тайлбарласнаар, тэд хэн зээлээ эргэн төлөх чадвартайг бодитоор үнэлж дүгнэх тал дээр хянуур нямбай байх хэрэгтэй байдаг. CCTV камерууд нь үйлчлүүлэгчийн болон зээлдүүлэгчийн аль алиных нь гарыг хянаж, олон тал руу туссан байдаг. Байнгын эргэн төлөлтийг үнэн зөвөөр авч байх нь зээлдүүлэгч ажлаа хийж байгаагийн илрэл юм.

Хийморь ломбардын ажилтан эмэгтэйн тайлбарласнаар, “Ихэнх ломбардууд 1 сар хүртэлх хугацаатай, 8%-ийн зээл олгодог” байна. Тэр барьцааны эд зүйлийг үнэлж, гэрээ хийж, сар бүрийн төлбөрийг хүлээн авдаг. Ломбардны ажилтнууд хэнд зээл өгөхөө шийдэхийн тулд үйлчлүүлэгчээ шилж сонгох хэрэгтэй болдгийг нэгэн эмэгтэйн

“… хэрвээ тухайн хүн надад таалагдахгүй бол би эд зүйлийг нь авч гэрээ хийдэггүй. Заримдаа согтуу хүмүүс ирж, биеэ үнэлэгч, архи дарс, гэмт хэрэгт зарцуулахын тулд мөнгө асууж, энэ тэрүүгээр гэтэж, муухай үнэр танараа ханхлуулдаг” гэж хэлснээр жишээлж болно.

Европын ломбардуудаас ялгаатай нь, ломбардын эзэмшилд очсон эд зүйлсийг энд зарахаар дэлгэсэн байдаггүй. Тийм бараануудыг ломбардын эзэн өөрөө авч, бараа зуучлан зарагчаар дамжуулан өөр газар борлуулдаг байна. “Хэрэв хүмүүс зээлээ төлж чадахгүй бол, ломбардын эзэн бараануудыг хэлхээ холбоо бүхий ченжүүддээ зардаг” хэмээн Хийморь ломбардын ажилтан тайлбарлав. Энэ нь, иймэрхүү бараануудын бузартсан, бохирдсон мөн чанарыг илэрхийлж буй шинж тэмдгүүдийн нэг юм (Хөер 2012).

 

Зээлээ төлж буй хүмүүсийг ажиглаж байхад, тэдний хоорондоо дув дуугүй харилцаж байгаа нь гайхмаар байв. Найзууддаа би хэрхэн хүмүүс бэлэн мөнгөнд хүрч байгаа талаар судалж байгаагаа дуулгахад, эдийн засгийн өнөөгийн нөхцөлд хамгийн их хожиж байгаа хүмүүс бол ломбардын эзэд юм гэж гомдоллох хүмүүс ч байлаа.  Харин надад бол, Анкара гудамжнаа буй жижиг ломбардууд шиг газруудын хувьд, үүсгэж буй өрийн сүлжээ нь хүмүүсийг хооронд нь найдваргүйгээр холбосон хэлхээ бүхий нарийн төвөгтэй төлбөрийн тогтолцоо шаардаж байдаг тул тийм газрууд дөнгөн данган амиа зогоосон байдалтай байгаа мэт санагдсан юм. Ломбарданд миний ажигласан харилцаа тийм албан ёсны шинжтэй байсан нь эдийн засгийн болоод нийгмийн яг энэ тогтворгүй, эрсдэлтэй байдлаас үүдсэн байж болох юм.

Зогсоол зээл ба Зогсоолгүй зээл

Хотын төвөөс холдонгуут бэлэн мөнгөний барьцаанд машин, гарааш, байр, машины зогсоол, газар хүртэл авдаг ломбарднуудыг олж болно. Таксины нэгэн жолоочийн хэлснээр “Тэд юуг ч авна”. Би машины барьцаагаар дагнасан, 13-р хороололд байрлалтай нэгэн ломбарданд анхаарлаа хандуулав. Энэхүү ломбард нь томоохон хэмжээний задгай зогсоол бүхий зөөврийн оффис болон хүмүүс төлбөрөө очиж төлдөг албан оффис гэсэн хоёр хэсгээс бүтэх аж.

Машины зогсоолтой оффисын ширээний ард суугаа эрийг Ганбаатар гэдэг. Түүний хажууд машины түлхүүр агуулсан жижиг сэйф байх агаад ард нь том хэмжээтэй тосон будгийн зураг өлгөөтэй харагдана. Зурган дээр машин дүрсэлсэн байх ба дээр нь мөнгөн тэмдэгт байрлуулсан байх аж. Гадаа хүмүүс үйлчлүүлэгчидтэй хамт машинуудыг үнэлж, зогсоолын үүдийг нэгэн эмэгтэй зохицуулна.

 

Энэхүү ломбард нь зээлүүлэх мөнгөө авдаг өөрийн банк бүхий “Бичил Глобус Групп” хэмээх конгломератын нэг хэсэг бөгөөд банк нь ломбардны зээл, түүний хүүгийн талаар шийддэг байна. Тус групп 6 жилийн өмнө байгуулагдсан ба хэд хэдэн аймгийн төвд салбаруудтай гэнэ. [4] Энэ ломбард Зогсоол зээл (Автомашинаа ил ба дулаан зогсоолд байршуулах боломжтой), Зогсоолгүй зээл (Автомашинаа унаад явах боломжтой) гэсэн хоёр янзын зээлээр, машинаа барьцаанд үлдээгээд, бэлэн мөнгө зээлэх юм уу, эсвэл бэлэн мөнгө зээлээд, машинаа унах гэсэн хоёр нөхцлийг үйлчлүүлэгчиддээ санал болгодог байна. Зээлийн хугацааг нэг удаад 6 сараар товлодог бөгөөд үүнээс урт хугацааг бол хэтэрхий эрсдэлтэйд тооцдог аж.

Зөөврийн оффист сууж байтал, нэгэн эрэгтэй ирж,  Солонгос явах тийз авахын тулд нэг өдрийн зээл хүсэв. Тэрээр хэдэн сараар цалингаа хүлээж байгаа ба яг өнөөдөр бэлэн мөнгө хэрэгтэй байгаа гэнэ. Ганбаатар түүний машины түлхүүр, иргэний үнэмлэхийг авч сэйфэндээ хийв. Тэгээд гэрээний төлбөрт 22.000 төгрөг аваад, гэрээ байгуулж, хоёул гарын үсгээ зурсны дараа утасны дугаар, хаягийн жагсаалт хийв. Машины үнэлгээ болон зээлийн хэмжээг гадаа ярилцаж шийдэв. Эрэгтэйг явсны дараа Ганбаатар ингэж тайлбарлалаа:

“Машины үнэлгээг гаргаж, зээлийн хэмжээг тогтоохын тулд бид машины зах зээлийн үнийг хардаг. Гэрээ байгуулаад, төлбөрийг нь хийлгүүлэхийн тулд хүмүүс рүү их утасддаг. Бас зээлдэгчийн хамаатан садны тухай мэдээлэл, хаягуудыг нь авдаг. Мөнгөө авахын тулд заримдаа цагдаад хандах нь ч бий. Хүмүүс утсаа авахгүй болоод, зээлээ төлж дийлэхгүй бол бид ихэвчлэн машиныг нь зарчихдаг юм. Дунджаар 10 хүнээс 2 нь зээлээ төлж чаддаггүй. Энэ тохиолдолд бид машиныг нь зарж, дараагийн машинд зай гаргадаг. Хамгийн гол нь эхнээс нь л машины үнэлгээг зөв гаргах хэрэгтэй байдаг. Ингэж чадвал, бид мөнгө алдахгүй. Бидний олгодог зээлийн хамгийн өндөр хэмжээ бол 100 сая төгрөг”.

Зарим хүмүүс машинаа зогсоолд нэг өдрөөр тавьдаг бол, зарим нь долоо хоног, хэдэн сараар байлгадаг нь зээлээ төлөхөд шаардагдах хугацааны урттай холбоотой. Ганбаатар цааш нь,

“Ихэвчлэн дунд насны эрэгтэй хүмүүс ирж, янз бүрийн шалтгаанаар зээл авдаг. Хэрэв машин чинь Улаанбаатарт бүртгэлтэй бол төрөл бүрийн үйлчилгээ авч болно. Тийм учраас хөдөөний хүмүүс зогсоолгүй зээл авч, зээлсэн мөнгөөрөө машинаа энд бүртгүүлээд, хотод машинаа унаж, таксины үйлчилгээ явуулдаг юм” хэмээн тайлбарлалаа.

Бичил Глобус Группын оффист “Таны санхүүгийн жигүүр” гэсэн бичигтэй сурталчилгааны самбар байх ба костьюмтай дөрвөн эрэгтэй компьютер, бичиг цаас бүхий тус тусын ширээнээ суух аж. Нэг нь үдээсний машинаар тоглонгоо утсаар “Өнөөдөр зээлийн хугацаа чинь дуусч байгаа болохоор ярьж байна. Та төлбөрөө хийх хэрэгтэй. Өнөөдөр та бидэнд 432 мянган төгрөгийн өртэй байна. Өнөөдөр хүрч ирвэл бид цааш нь үргэлжлүүлж болно” хэмээн намуухан ярина.

Уг өрөөг ажиглаж суухад оффисын нам гүм байдал, түүний гадаах орчинд өгч буй хөдөлгөөн хоорондын энэ жигтэй ялгаа эрс тэс тодрон үзэгдэнэ. Оффисын ажилтнууд компьютер дэх тооцооны хүснэгтээ ширтэнгээ өдөржин хүмүүс руу утасдаж байхад оффисын гаднах зогсоолын хаяг “Машинаа унаад зээлээ ав” хэмээн сурталчилах бөлгөө.

Болд хэмээх залуухан эр хүрч ирж, 120 мянгөн төгрөгийн төлбөр хийлээ. Тэрээр нэгэн эмэгтэйн хариуцаж буй мөнгөний хайрцаг руу очиж, мөнгөө өгөөд, төлбөрийн баримт хүлээж авав. Энэ бүх үйл явц дахиад л анир чимээгүй ноёлсон харилцаан дунд өрнөсөн бөгөөд энэ нь дээрх үйлдлүүдийг бүрхсэн ичгүүртэй мэдрэмжээс болж байна уу, эсвэл зээлдэгч, зээлдүүлэгчийн аль аль нь энэ бүхнээс бүр залхаж орхиод, ямарваа эелдэг байдал огт хэрэггүй болсноос болов уу гэдгийг би ухаж чадсангүй.

22 настай Болд Тоёота IST машин эзэмшдэг. Тэрээр саяхан МУИС-ийг программын инженер мэргэжлээр төгсчээ. Тэр 5 сарын өмнө машинаа барьцаанд тавьж, 6 сарын хугацаагаар 1 сая төгрөг зээлсэн ба сард 2 удаа ирж, 120 мянган төгрөг (сард 240 мянган төгрөг) төлдөг байна. Сургуулиа төгсөөд, дипломын баяраа тэмдэглэхэд нь түүнд хувцас хунараас эхлээд гаргах зардал их байсан тул мөнгө зээлсэн гэнэ. Сурч байх хугацаандаа таксины үйлчилгээ үзүүлэх замаар мөнгө олохыг найдаж, аав нь түүнд 4 жилийн өмнө энэ машиныг өгсөн аж.

Ингээд тэр дараах тайлбарыг өглөө:

“Машинтай оуютан бүр машинаа барьцаалж зээл авдаг. Энэ бол мөнгө авах сайн арга, ээж аав маань ч зөвшөөрсөн. Монголчууд бүгд л ямар нэгэн юмаа ломбарданд тавьж бэлэн мөнгөтэй болдог. Би утсаа тавьж, 2 долоо хоногийн зээл, алтан бөгж тавьж 1 сарын зээл авах гэх мэтчилэн бүх төрлийн юм барьцаалж үзсэн. Тавьсан эд зүйлээс шалтгаалж, үнэ цэнэ нь янз бүр байдаг. Машинтай бол 1 сая төгрөгийн зээл авч болно. Одоо би ажилладаг болохоор зээлээ төлөх чадвартай”.

Гэтэл түүнтэй хамт амьдардаг ах нь зээлийн төлбөрийн ихэнхийг нь гаргаж өгдөг болж таарав. Энд дахиад л, ямар нэг онцгой хэлцэл ажиглагдахгүй бөгөөд иймэрхүү солилцоо нь ерөнхийдөө өрийн хариуцлагын илүү том хэлхээний нэг хэсэг болж байдгаас маш олон янзын хүмүүс ийнхүү өрийн сүлжээнд татагдан оролцож байдаг байна.

16-р хороололд орших олон Вьетнам гараашийн дунд нуугдан байрласан Соронсэл ломбардад Номонцэцэг ажилладаг. Түүний ширээний өмнөх өндөр лангууны дээгүүр татсантуузан гэрэл таазнаа зовлонтойёо анивчина. Гаднах тоосгон хана руу харсан дотор талын цонхны тавцан дээр савтай хэдэн цэцэг тавьсан үзэгдэнэ. Номон энд 2 жил ажиллаж байгаа ба гадаах талбайтай холбоотой бүх бичиг цаасны ажлыг хариуцдаг гэнэ.

Тэрээр “Хүмүүс машиныхаа үнэлгээг хийлгэхийн тулд утсаар ярьж, уулзалт товлодог. Тэгээд ирж гэрээ байгуулсны дараа зээлийн мөнгийг бэлнээр буюу дансаар шилжүүлдэг. Зээлийн төлбөрийг сараар авдаг ба зээлдэгчид рүү утсаар ярьж, мессэж илгээдэг” хэмээн тайлбарлав.

Банк юм уу бусад байгууллагуудад байдаг бужигнаанд ажиглагддаггүй чимээгүй, хөдөлгөөнгүй орчин түүний ажил дээр ноёлно. Энэхүү нам жим байдал зээлийн ачаар төрөн хэрэгждэг төрөл бүрийн ажил хэргийн хөдөлгөөнт орчныг далдлах аж.

Хувийн эд зүйлээ бэлэн мөнгөний төлөө барьцаалах энэ энгийн солилцооны ард шинэ оролдлогуудыг дэмжиж, заримыг нь хорьж байдаг өрийн торонд хүмүүсийг уясан, харилцааны нарийн төвөгтэй сүлжээ бий болж байдаг байна.  Солилцооны энэ өрөгт тогтвортой байдаг нэг зүй тогтол бол зээлүүлсэн зээлийг дараагийн зээлгүй л бол хэзээ ч төлөх боломжгүй байдаг. Ийнхүү өр зээлийн сүлжээ нь бусдад нэг талаар эрх чөлөө, нээлттэй байдал олгохын сацуу, нөгөө талаар өөр бусдад ирээдүйн дарамт үүсгэн оршиж байдаг байна.

Зураг 11а ба 11б. Барьцаагүй зээл хийгээд утасны дугаар барьцаалж олгох зээл.

Бүх зураг © Rebecca Empson

 

 

Ном зүй, ишлэл

Хөер, Л. 2012 Бизнесийн амин сүнс: Улаанбаатарын ломбардууд, Нийгмийн Антропологи, 20: 34–49.

Халтарын Батсуурь, 2015 Анхдагч нүгэл: Монголд гадаад өрийн хямрал нүүрлэж байна уу? Зүүн Хойд Азийн эдийн засгийн тойм сэтгүүл, Боть. 3, Дугаар. 2, 2015 оны 10 сар, х.3-15.

Равски, И 1998 Сүүлчийн эзэн хаад. Чин гүрний институцийн нийгмийн түүх, Калифорниа Их сургуулийн хэвлэх газар: Бэркли, Лос-Анжэлэс, Лондон.

Снит, Дэйвид 2012 “Зах зээлийн үе” ба өрийн дэглэм: Шилжин хувьсч буй мал аж ахуйн Монгол дахь зээлийн үүрэг, Нийгмийн Антропологи, (2012) 20, 4 х. 458–473.

 

[1] 2015 онд чанаргүй зээл 7.3% болж өссөн байна. Улсын Бүртгэл, Статистикийн Газрын цахим хуудас: http://www.nso.mn/index.php

[2] Ломбард гэдэг үг нь Италийн хойд хэсгийн Ломбарди мужид дундад зууны үед анх үүссэн банк маягийн байгууллагаас үүдэлтэй бөгөөд Зөвлөлтийн үед Монголд орж ирсэн байх магадлалтай.  Тухайн үед Монголд ломбардууд элбэг байсан байна. Түүнчлэн, Манжийн үед ч мөнгө хүүлэх үйл ажиллагаа түгээмэл байжээ. Равскийн тэмдэглэсэнчлэн, Гадаад Монголын агиудтай гэрлэсэн Манжийн гүнжүүдийн инжинд өгдөг байсан мал, хөрөнгө XVII зууны сүүл үеэс ломбард болон мөнгө хүүлэх бусад хэрэгслүүдийн өмчөөр солигдох болсон байна (1998: 148-149). 1990-ээд онд ч ломбардын үйлчилгээ хааяагүй байсан нь “Ядуурлын ирмэгт гэнэт очсон хүмүүсийн хувьд ломбардад тавьсан эд зүйлс бол нийтлэг стратеги болсон. Хүмүүсийн хувьд мөнгөгүй болсноос болж үнэт эд зүйлсээ дахин барьцаанд тавихаас өөр аргагүй байдалд орсон болохоор л эд зүйлсээ зээлийн баталгаанд тавиад, дараа нь мөнгөтэй болохоороо зээл, түүний хүүг төлөөд, эд юмсаа буцаан авдаг байсан нь ломбардын хэрэглээг мөчлөгийн шинжтэй болох хандлагатай болгожээ” (Снит 2012:460).

[3] Барьцаат зээл, барьцаагүй зээл гэсэн ялгаатай хоёр ойлголт байдаг ба үүнд утасны дугаар оролцуулж болдгийг 11а, 11б зургуудаас харж болно.

[4] Бичил Глобус Групп нь нийт 22 салбартайгаас 11 нь Улаанбаатарт, 11 нь аймгийн төвүүдэд байдаг гэнэ. Дэлгэрэнгүй мэдээллийг тэдний цахим хуудсаас авах боломжтой.