Орчуулсан: Шагдарсүрэнгийн Номиндарь

Энэ бол өр, зээлийн талаарх цуврал өгүүллэгүүдийн дөрөв дэх нь юм.

Өр зээлийн талаарх манай цуврал өгүүллүүдийн нэг хэсэг болох энэ нийтлэлд бэлэн мөнгөний урсгалын ноцтой хомсдолд ороод буй нөхцөлд үүсэн бий болж буй зарим сэдвийг хөндөнө. Энд өрийн янз бүрийн хэлбэрүүдээс болж хүмүүс бараа болон бусад төрөл бүрийн капиталтай (газар, хөдөлмөр, барилгын материал) байгаа хирнээ бэлэн мөнгөний үүсвэргүй болоод байгаа салбар болох Монголын барилгын аж үйлдвэрлэлийн нэг хэсгийг авч үзнэ.

Улаанбаатарын төв хэсгийн зүүн хойхно байдаг Зуун айл нь хэзээнээсээ барилгын материалын худалдааны газар байсаар ирсэн билээ. Хойшоо чиглэсэн төв зам болох үймээн шуугианаар дүүрэн Цагдаагийн гудамжинд бүхий л төрлийн бэхэлгээ, будаг, мод болон бусад олон янзын барилгын материалын наймаачдын ажиллуулдаг үлэмж тооны дэлгүүр, худалдааны том төвүүд байрладаг.

Монголын эдийн засаг эрчимтэй өссөн 2009-2012 онуудад барилгын салбар ч Улаанбаатар даяар цэцэглэсэн юм. Гэвч дараа нь Монгол дахь гадаадын шууд хөрөнгө оруулалт огцом багасч, улсын эдийн засаг мөн л эрс уналтанд орж яваа билээ. Олон хүчин зүйлээс шалтгаалж, барилгын салбарт нийт эдийн засгийн энэ удаашрал хүнд цохилт үзүүлснээр, өнөөдөр уг салбар бэлэн мөнгөний ноцтой хомсдолд ороод байна. Банкны зээлүүд ихэвчлэн өндөр хүүтэй ирдэг нь, барилгаа дуусгаад (барилга барьж дуусгахад хангалттай хэмжээний хөрөнгө оруулалт нь олдсон тохиолдолд), түүнээсээ ашиг олох явдалд хүндрэл учруулдаг. Эдийн засгийн өнөөгийн нөхцөлд, олон том компаниуд барилгын төслөө дуусгахын тулд өргөн хэмжээний бараа солилцоогоор дамжуулж барилгын материал олж авдаг байна. Тухайлбал, нэг барилгын компани 100 мянган ам.долларын үнэтэй машинаар 100 мянган ам.долларын үнэтэй цементэн блок солилцох жишээтэй.

Эдийн засаг ийнхүү удааширч байх үед, Улаанбаатарын эргэн тойронд сунан тогтсон гэр хорооллыг боломжийн үнэ бүхий орон сууцны хороолол болгон хувиргаж, дахин төлөвлөх засгийн газрын бодлогын нөлөөгөөр, барилгын компаниуд гэр хорооллын зарим газруудыг эздэд нь орон сууц юм уу, нөхөн төлбөр өгөх замаар мэдэлдээ авчээ. Энэ үйл явцаас үүдээд, Зуун айл орчим газар нь барилгын бизнес эрхлэгчдийн хувьд ирээдүйн хотхон босгох дахин төлөвлөлтийн талаарх төсөөлөл, төлөвлөгөөгөө эсрэг тэсрэг янз бүрийн аргаар биелүүлэх зөрчилдөөний талбар болон хувираад байна.

Урьдчилсан төлөвлөгөөнд орсон газрууд

Зуун айл орчимд олон хашаа гэр хорооллын дахин төлөвлөлтөнд орж байгааг хялбархан олж харж болно. Гэвч, эдийн засгийн удаашралаас болж, нэлээд тооны барилгын төслүүд биелэлээ олж чадаагүй байна. Намайг Зуун айлд 2015 оны 10 болон 11 сард очих үед зарим барилгын талбайнуудын үйл ажиллагаа зогсонги байдалтай байв.

 

Эндэхийн зарим хашааны эзэмшигчид эрсдэлээ бууруулахыг илүүд үзжээ. Тэд газрыг нь худалдан авахыг хүсч буй барилгын компаниудаас нөхөн төлбөр хүлээж авахын оронд, магадгүй өөр илүү ашигтай тохиролцоонд хүрнэ гэдэгт болон газрын үнэ цэнэ нэмэгдэнэ гэдэгт найдаж, хувиараа өөр аргаар газраа борлуулах сонголт хийсэн байдаг. Эдийн засаг тодорхой бус уур амьсгалтай байгаа энэ үед, орон сууцны үнэ хашааны газрынхтай харьцуулахад, илүү тогтворгүй, найдвар муутай байгаа гэж олон хүн үзэж байна. Гэр хорооллын дахин төлөвлөлтийн хүрээнд аль нэг газрыг барилгын компани эзэмшилдээ авахыг сонирхож эхлэх нь газар эзэмшигчдийн газартаа илүү ихээр уягдах сэтгэлийг ихэсгээд байх шиг. Учир нь газар бол өндөр үнэд орох гол хөрөнгөнд тооцогддог.

 

Түүнчлэн, Зуун айлын периметрийг дагуулаад усны шугам сүлжээ, цахилгааны газар доорхи утсан сүлжээ зэрэг инженерийн хэд хэдэн үндсэн дэд бүтэц барих ажиллагааг нийслэл хотын захиргаанаас санхүүжүүлэн эхлүүлээд байгаа юм байна. Ер нь, Улаанбаатарын гэр хорооллуудад инженерийн шугам сүлжээ ихэд хомс байдаг билээ. Гэвч эдгээр дэд бүтэц нь хотын төвөөс алслагдмал газар байх ирээдүйн орон сууцнуудад зориулагдсан бөгөөд  ойролцоо нь байрлах хашааны эзэд ашиглах боломжгүй байдаг. Гэвч, иймэрхүү дэд бүтцийн хажууд амьдарч буй зарим хүмүүс эдгээр бүтээн байгуулалт газрынх нь үнийг ихэсгэхэд нөлөөтэй гэж үздэг байна.

 

Засварчин

Барилгын аж үйлдвэрлэлд учирч буй тогтворгүй байдалд ноцтой өртсөн олон тооны ажил хайсан хүмүүс Зуун айлын томоохон хэсгүүдийг хамран байрлах барилга угсралт явагдаж буй болоод ажил нь түр зогссон талбайнууд болон дэд бүтэц оруулж буй газруудын дунд байдаг. Энэ хүмүүсийг хурдацтай өөрчлөгдөж буй Монголын эдийн засгаас үүсэн гарч буй шинэ субьектуудын жишээнд тооцож болно. Зуун айл дахь барилгын материал ханган нийлүүлэх газруудыг илүү сайн ойлгох хүсэлдээ хөтлөгдсөн би бээр нэгэн хүйтэн өдөр эндэхийн төв зам даган байрлах барилгын материалын худалдааны төвүүдээр орлоо.

Бараан үүлс хүүшлэн бүрхэж, жихүүн салхи үлээсэн, хүйтэн өдөр байлаа. Гадаа удаан байх тусам жавар хувцас нэвтлэн орж, үе мөчийг минь хайрч байв. Энэ бол, эдийн засаг цэцэглэн хөгжиж байгаа үед ч барилгын салбарын хувьд улиралын чанартай зогсонги үе буюу 11 сарын дунд үе байлаа. Гэвч Монголын эдийн засаг саармагжсан одоо үед, эндхийн наймаачид барилгын салбарын өнөөгийн өнгө төрхийг хэрхэн харж байгааг би сонирхсон юм.

 

Төв зам хөл хөдөлгөөнтэй байлаа. Энэ гудамжийн хоёр талаар цонхноос эхлээд модон хөндлөвч, хоолой гээд барилгын бүх төрлийн материал борлуулдаг худалдаачид, дэлгүүрүүд ярайх ба үйлчлүүлэгчдийг урин дуудсан хаяг, рекламнууд нь гудамжаар дүүрэн байх аж. Авто зам, явган хүний замын хооронд машин, хүмүүс нааш цааш сүлжилдэж, байшин барих ажил, барилга угсралт юмуу өөр ямар нэг ажилд зориулан жижиг сажиг янз бүрийн зүйл худалдаж авна. Цонхон дээрээ “Ачаа авна” гэсэн хаяг бүхий ачааны жижиг машинууд хүмүүсийн авсан материалыг хүргэж өгөх үйлчилгээ үзүүлнэ. Ерөнхийдөө, эндэхийг гаднаас нь ажихад,  хүмүүс жижиг хэмжээний барилгын ажил юм уу, барилгын дотоод засалд зориулан материал худалдаж авдаг газар мэт харагдаж байв. Ингээд би нэг худалдааны төвөөр нь орлоо. Энэ төв огцом өгссөн урт шат бүхий хоёр давхар барилга юм.

 

Шатаар настай болон дунд насны хүмүүс өөд уруу хөлхөлдөх агаад ихэнх нь эрчүүд байх аж. Төв хаалганы жижиг гарцнаа хамгаалалтын албаны бахим эмэгтэй зогсоно. Тэрээр хэн нэгнийг тухайлан ажиглахгүй ч, төв замын цаана байх барилгын нүүрэн тал руу харан, зугуухан алхана. Энд тэндгүй хүн холхисон шатны энэ жижиг зайд настай нэгэн эр, түүнээс арай дүүмэд нэгэн эмэгтэй хоёулаа цээжинд нь харагдах зарлал хүзүүнээсээ өлгөсөн байх аж. Тэд бол будаг болон чимэглэл хийх, гал тогооны тавилга байрлуулах, орон сууцны дотор талын засвар хийх зэрэг барилгын дотоод заслын гар ажил хийхэд бэлэн хүмүүс юм. Тэд бие биенээсээ хол, дуу чимээгүй зогсож, замын цаад тал руу харах нь эрхэмсэг шинжтэй.

Ингээд би барилгын дотор талд юу болж байдгийг үзэхээр шийдлээ. Хаалганы тэнд, явахаасаа өмнө гартаа барьсан боодолтой зүйлсээ цэгцлэх хүмүүс ийш тийшээ хөлхөнө. Дотогшоо ороод, зүүн тийшээ эргэнгүүтээ би хүзүүндээ түрүүчийнхтэй төстэй зарлал өлгөсөн хоёр эмэгтэй байхыг олж харлаа. Тэд тавь гаруй насных л болов уу гэмээр харагдаж байв. Тэд хоёулаа ажил хайж буй нь энэ юм. Хүзүүндээ өлгөсөн зарлал нь тэднийг барилгын дотоод засал чимэглэл болон будаг хийх боломжтой болохыг илтгэнэ. Би тэдэнд өөрийгөө танилцуулаад, тэдний хувьд ажил амьдрал нь болон өнгөрч буй жил ямархуу байдалтай байгаа талаар лавлав. Тэд ажил алба маш муу байгаа ба 14-15 хоног тутамд ажил олдож байгаа нь азны хэрэг болж буй тухай ярив. Иймэрхүү явуулын ажилчдын хувьд хөдөөнөөс орж ирэх нь цөөнгүй ба, барилгын улирал дуусахаар тэд гэртээ харьдаг талаар нэгэн эмэгтэй тайлбарлалаа. Хоёр эмэгтэйн нэг нь хэлэхдээ, хүүхдүүдээ тэжээхийн тулд энэ ажлыг хийж байгаа бөгөөд барилгын хувийн компаниудын цалин маш доогуур байдгийг ярив. Тэрээр Зуун айлд амьдардаг агаад хамаатных нь олон хүн түүн шиг ажил эрхэлдэг аж. Эдгээр хүмүүсийг “засварчин” гэж нэрлэдэгийг би ийнхүү мэдэж авав.

Худалдааны тус төвөөс (энэ талаар цаашид өгүүлнэ) гарахын өмнөхөн, үүдний шатны ойролцоо зогсож байсан эмэгтэйд ажил олдож байгааг харлаа. Багаж хэрэгслийн хайрцагтай нэгэн эр түүнрүү очиж, юм ярьж байв. Барилгын салбарт энэ маягаар ажил олох нь түгээмэл байдаг талаар хүмүүс надад хэлсэн юм. Төв хаалганы зүүн талд ажлын хэд хэдэн цүнх цонхны сараалжинд өлгөөтөй байлаа. Биднийг буцах үед, жар шүүрч яваа насны эрэгтэй хүзүүн дэх зарлалтайгаа хүйтэн жаварт зогссон хэвээр үлдэв.

Өрийн материаллаг байдал

Худалдааны төвд ороход, шалнаас тааз хүртэл өрсөн бараа бүхий шахуу байрлалтай лангуунууд эгнэн харагдана. Зарим наймаачид хулдаас болон шалны төрөл бүрийн дэвсгэр зарж байхад, зарим нь гэрлээр дагнасан байх аж. Зарим нь аюулгүйн төрөл бүрийн тоног төхөөрөмж  л худалдаалж байхад, өөр бусад нь шүүрнээс эхлээд хадаас, олсноос эхлээд хамгаалалтын дуулга хүртэл төрөл бүрийн бараа зарна. Ямар ч үйлчлүүлэгчгүй, худалдагч нь ганцаар суух хэд хэдэн лангуу бас байлаа.

Дэлгүүрийн нэг буланд хоёр эр хөзөр тоглож харагдана. Эхэндээ би, өвөл ойртож буй 11 сарын дунд үед барилгын салбар зогсдог тул энэ үеэр наймаачид илүү их цаг завтай байдаг байх гэж таамаглаж байв. Гэвч, тэд өөр зүйл хийгээд завгүй, худалдааны төвд илүү удах тусам улам их хөзөр тоглосон хүмүүс харагдаж эхэлснээр, намайг эдгээр наймаачдын ажил хэрэг, Монголын барилгын аж үйлдвэрлэлийн өнөөгийн байдал, наймаачдын заримынх нь санхүүгийн нөхцөл ямар байгаа талаар эргэцүүлэхэд хүргэсэн юм.

Худалдааны төвөөр алхангаа би байсхийгээд л амсхийж, хүмүүстэй хэдэн хормын яриа өрнүүлж байлаа. Өөрийгөө болон судалгааны ажлаа танилцуулсны дараа би хүмүүсээс энэ жилд ажил хэрэг нь хэр байсан тухай, хэрэв муу байсан бол хэзээнээс эхэлж муудсан тухай, цаашид ямар болно гэж төсөөлж байгаа тухай болон ямар бараа худалддаг эсвэл солилцодог эсэх талаар нь, ерөнхийдөө ижил асуулт тавьсан юм.  Миний очсон эхний лангуунд хадаас, хэмжүүр, олс гээд төрөл бүрийн эд зүйлс зарж байсан худалдагч хэлэхдээ, 2015 оны хавраас эхлэн бизнес нь муудсан, ажил хэрэг муутай жил болж буй тухайгаа ярив. Түүнийхээр бол, 2016 оны 5 сараас буюу ирэх хавраас нааш энэ салбар өөдлөхгүй аж.

Би дээд талын давхарруу гарахад хамаагүй тайван орчин угтав. Энд харин нэг юм уу хоёр төрлийн бараа дагнан худалддаг компаниудыг бүтээгдэхүүнээр ханган нийлүүлдэг лангуунууд харьцангуй их байв. Ванны өрөөний угаалтуур болон ундны ус дамжуулах урт, нарийн, ногоон хоолой өрсөн лангууныхаа цаана утсаар мессэж бичиж буй нэгэн эмэгтэйг би олж харлаа. Надтай дуртайяа ярилцаж буй мэт боловч, утаснаасаа бараг хараа үл салгах энэ эмэгтэй ч бас 2015 оны хавраас эхлэн худалдаа нь нэлээд муудсан тухай ярив. Түүнээс би бараа солилцоо хийдэг эсхийг нь лавлахад, хүмүүс ирж бараа солилцох талаар санал тавьдаг ба бартер хийх боломжтой хэмээсэн юм. Түүний ажиллаж буй барилгын материал ханган нийлүүлдэг компани нь лангуугаа хадгалахын тулд, зарж буй бараагаа түрээсийн мөнгөний оронд дуртайяа солилцох ч, одоохондоо ийм байдалд хараахан хүрээгүй байгаа гэнэ.

Энэ давхраар явахад, лангууны хэд хэдэн зай хоосон үзэгдэнэ. Би цахилгаан хэрэгсэл зардаг нэгэн дэлгүүрийн өмнө хүлээлээ. Энэ дэлгүүр нэлээд өндөр үнэтэй брэндийн цахилгаан хөрөө, өрөм зэрэг хэрэгслийн тоног төхөөрөмжөөс гадна өөр бусад цахилгаан багаж зарж байсан ба хэд хэдэн хүмүүс үйлчлүүлж харагдана. Бараа бүтээгдэхүүнийх нь үнийг хараад би худалдагчийн хувьд бизнес нь арай дөнгүүр явж байж магадгүй, эсвэл бусдаасаа арай илүү бараа солилцоонд ордог байж магадгүй хэмээн таамаглав. Худалдагч эмэгтэй 2015 оны 8 сараас эхлээд бизнес нь илт муудсан гэлээ. Хэд хэдэн хүн түүнд цахилгаан хэрэгслийг нь бараа бүтээгдэхүүнээр солих санал тавьж байсан ч, тэр зөвшөөрөөгүй аж. Тэр ч байтугай зарим хүн түүнд бүтээгдэхүүнийг нь орон сууцаар солих санал тавьсан ч, байрны үнэ доогуур байгаа тул тэр ийм солилцоо хийхийг хүсэхгүй байгаа гэнэ.

Бүдэг гэрэлтэй энэ давхрын хойд хэсэгт лангуундаа цахилгааны тоноглол дэлгэн тавьсан дэлгүүр байв.  Бараа зарж буй бусад лангуунууд нээлттэй боловч эзэнгүй байх агаад, корридорт үйлчлүүлэгч үл харагдана. Шатаар өгсөх олны нүднээс холхон, цахилгааны хэрэгсэл зарж буй дэлгүүрт хэсэг хүн хоорондоо хөзөр тоглож байв. Байшингаас гараад би ижил хэмжээ бүхий өөр нэг худалдааны төв рүү чиглэв. Гэрэл чийдэн болон олон төрлийн зориулалт бүхий цахилгаан барааны эгнээ дэлгүүрүүдийн хажуугаар өнгөрөхдөө би хоорондоо мөрий тавин хөзөр тоглож буй хоёр наймаачныг харлаа.

Барилгын материал ханган нийлүүлэх томоохон сүлжээнд зууч маягаар ажиллаж буй эдгээр худалдаачдын хувьд бараа солилцоо хийх боломж маш хязгаарлагдмал байдаг байх гэсэн бодол надад энэ үед төрж байлаа. Ханган нийлүүлэгчдийн барааг зарж, борлуулалтын менежер маягаар ажилладаг хүмүүс бараа зарж олсон бэлэн мөнгөө ажил олгогчиддоо тушаах шаардлагатай байдаг байж магадгүй юм. Тэгэхээр бараа солилцоотой холбоотой аливаа шийдвэрийг тэд биш, компаниуд гаргадаг байж таарна. Харин тэд хувиараа бизнес эрхэлж байгаа бол, цаашид зарах бараа авахын тулд юм уу, хамгийн гол нь зээлээ төлж барагдуулахын тулд бэлэн мөнгөтэй байх хэрэгтэй болно. Наймаачид шалнаас тааз хүртэл эгнүүлсэн боодолтой бараануудаар хүрээлүүлсэн ч, ямар ч үйлчлүүлэгч байхгүй тул ийнхүү хүлээлтийн байдалд байх аж. Борлогдож чадахгүй байгаа эдгээр бараануудад түгжигдсэн бэлэн мөнгийг илэрхийлэх энэ бараанууд хэн нэгний санхүүгийн өрийн хөдөлшгүй, материаллаг хэлбэрийг илтгэн ярайна. Бизнесийн орчин нь  мөнгөний хомсдолд эрчимтэй орж байхад, эдгээр наймаачдад бэлэн мөнгө улам бүр шаардагдаж байгаагаас гадна тэд өөрсдөдөө зохих хэмжээний ашигтай байдлаар бараа солилцоо хийх хөшүүрэггүй нөхцөлд ажиллаж байна.

Тэр өдөр дахиад нэг худалдааны төвд би очлоо. Энэ төвд брэндийн нэрсээр хаягаа чимсэн, ханган нийлүүлэлтийн төрөл бүрийн дэлгүүрүүд ихэвчлэн нэг төрлийн барааг дагнан зарж байв. Нэг дэлгүүрт галын хор худалдаж байхад, өөр нэг дэлгүүрт ванны өрөөний хэрэгслүүд зарж байв. Нэгэн дэлгүүрийн ханан дээр «Эхний тэрбум» гэж томоор бичсэн гарчиг бүхий овоолоостой Америк долларын зурагт хуудас хадсан байх нь ирээдүйн баялаг, бэл бэнчинг даллах оролдлого аж.

 

 

Энэ барилгын хоёр давхарт гартал, хаалган дээрээ «түрээслүүлнэ» гэсэн бичигтэй хэд хэдэн дэлгүүрийн хоосон зай харагдав. Эндэхийн хонгилоор алхаж яваад би худалдааны төвийн менежерүүд өрөөндөө байхыг олж хараад, хэдэн хором хууч хөөрөв. Тэд хэлэхдээ, зарим борлуулагчид хоёр юм уу гурван лангуу түрээслэн ажиллуулж байсан ч, сүүлийн үед ихэвчлэн ганц лангуунд нэгтгэх болсон нь олон дэлгүүр эсвэл лангуу ажиллуулснаар ашиг олж чадахгүй болсон байгаатай нь холбоотой гэсэн юм. Түүнчлэн, ийм дэлгүүр, лангуунуудад худалдагчаар ажиллаж байсан хүмүүс ажлаа алдсанаас гадна 2013 оноос хойш борлуулалтын нийт хэмжээ буурч байгааг мэдээлэв. Тэгэхээр жижиг лангуу, дэлгүүрүүд ажиллуулж буй том компаниуд бүх дэлгүүрээ цалин болон түрээсийн төлбөрөөр  хангаж дийлэхгүй болж байгаа аж. Борлуулалтын ажлыг бизнесийн туршлагатай, хашир догь наймаачид л хийж чадахаас биш шинэ хүмүүс хийх боломжгүй болсон гэж тэрээр тайлбарлалаа. Бэлэн мөнгөний хангамжгүй, өрөнд баригдсан ийм нөхцөлд шинэ бизнес цэцэглэх боломжгүйгээс болж хурдан хаагддаг байна.

Цаашаа алхангаа би «түрээслүүлнэ» гэсэн хаягтай өөр нэг хоосон зай олж хараад, зургийг нь авахаар  очлоо. Дөхөж очингуутаа би бараан шилэн хаалганы цаадах дэлгүүрийн хоосон зайд олон эрчүүд өөр нэг тоглоом тоглож буйг олж мэдээд цаашаа шатаар уруудан одов. Тэр өдөр ороод гарсан  худалдааны төвүүдэд харсан хөзрийн олон тоглоомууд бизнесийн үйл ажиллагаа хомсдсон үед гарч ирж буй нийтэч шинжийн үйлдлийг харуулж буйн жишээ болж байна. Түүнээс гадна үүгээр, худалдаа наймааны орон зайг эзлэн, бие биетэйгээ өрсөлдөн оршдог эдгээр хүмүүсийн хоорондын нийгмийн холбоо хэлхээг олж харж болно. Энэхүү удаашрал барилгын салбарын дорой байдлаас үүдэв үү? Эсвэл энэ нь барилгын ажил явуулахад хэтэрхий хүйтэн улирал, 11-р сараас болов уу? Ажил хэргийнхээ өнөөгийн байдалд хийсэн хүмүүсийн тайлбарыг харгалзан үзвэл энэ хоёр шалтгааны аль алинаас нь л болсон мэт байна.[i]

 

Бүх зураг © Rebekah Plueckhahn.

 

[i]  Намайг сурвалж мэдээллээр хангасан Г.Дэлгэрмаа болон судалгаа хийхэд минь тусалсан Должинсүрэн нарт талархлаа илэрхийлж байна.

Орчуулсан: Шагдарсүрэнгийн Номиндарь

Энэ бол өр, зээлийн талаарх цуврал өгүүллэгүүдийн хоёр дахь нь юм.

Өр ширтэй холбоотой түүхээс улбаалаад Монгол соёл өрийн талаар сөрөг утга бүхий хэлцүүд агуулж байдаг. Рэбэкка Эмпсоны бичсэн нийтлэлд дурдсан ‘Өргүй бол баян, өвчингүй бол жаргал’ хэмээх хэлц үг XVIII-XIX зууны Манжийн үед худалдаачдад Монгол даяараа өрөнд ороод байсан цагийг сануулах бөлгөө. Орчин цагийн Монгол хэлний “зээл” хэмээх үг Манжийн үеэс хэрэглээнд орсон бөгөөд Хятад хэлний “хүүтэй зээл” гэсэн утга бүхий “жиэ” гэдэг үгнээс гаралтай байна (Вийлэр 2004: 232). Гэсэн ч, түүхийн нугачаанд энэ үгийн тодорхойлолт болон ёс суртахууны учир холбогдол ихээхэн өөрчлөгдөж иржээ. Социализмын үед жишээ нь, хувийн өмчийг хориглодог байсан тул хүмүүс албан ёсоор өртэй байх нь ховор байв. Харин хүмүүс гэр бүл, найз нөхөд, танил талынхаа хооронд зээлж, зээлүүлж, солилцох явдал тухайн үед ихээхэн дэлгэрсэн ба энэ бүхэн ч бас зээл гэж нэрлэгдэж байв. Хүмүүс танил талаа ашиглан бараа, үйлчилгээнд хүрэх тохиолдол хааяагүй байжээ (Снит 2012: 459).

“Зээл” гэдэг үгийн олон салаа утга

Монголчууд дахиад л том өрөнд унасан байгаа өнөө цагт “зээл” гэдэг үг өнөөгийн эдийн засгийн “бааш маягт” орон тохирохын хирээр утга агуулга  нь илүү өргөссөн байна. “Зээл” гэдэг үгийн үндсэн утга мөнгө болон барааг тодорхой буюу тодорхой бус хугацааны дараа төлбөрийг нь хийхээр солилцох явдлыг хэлдэг. Монголд “зээл” гэдэг гагцхүү хоёр талын хоорондын эдийн засгийн харилцааг тухайлан нэрлэж байх албагүйгээрээ Барууны ойлголтоос ялгаатай. Үнэндээ, Социализмын үеийн танил тал хэлхээ холбоогоо өргөсгөх явдалтай төстэй бөгөөд мөнгө төгрөг, цагаан идээ, мал хуй, хувцас хунар, барилгын материал гээд зэрэгцсэн маш олон хэлбэрийн зээлийг банк, хөрш айл, найз нөхөд, сургууль, цэцэрлэгээсээ авсан байдаг байна.

Дорнод аймгийн Халх Гол суманд (хүн амын тоо 1687 орчим) талхны мухлаг ажиллуулдаг 31 настай Дэгээ гэдэг бүсгүйн жишээг авч үзье. [i] Орон нутаг дахь ихэнх жижиг бизнес эрхлэгчдийн адилаар, өдөр тутмын хэрэгцээндээ зарцуулахын зэрэгцээ үйл ажиллагаагаа санхүүжүүлж, ашиг олохын тулд Дэгээ төрөөс болон арилжааны банкнаас авсан хоёр төрлийн зээлтэй байна. Мөнгөний эргэлт сул, эдийн засгийн хувьд чадамж багатай жижиг газар бизнесээ үргэлжлүүлэхийн тулд тэрээр олон тооны албан бус зээл өгсөн байдаг гэнэ. Жишээ нь, орон нутгийн захиргаанд ажилладаг хүмүүс хичнээн тогтвортой ажилтай ч, төр засаг хэзээ мөнгөтэй байгаагаас шалтгаалж, цалингаа цагтаа авах нь ховор байдаг. Ажлын хөлс нь ирээгүй үед төрийн ажилтнууд Дэгээ рүү очиж, цалингаа буунгуут төлөхөөр бүтээгдэхүүний зээл авдаг ажээ. [ii] Тэр ч байтугай сумын цэцэрлэг хүртэл түүнээс долоо хоногт гурван удаа талх болон бусад хүнсний бүтээгдэхүүн зээлж, хүүхдүүддээ өгөөд, сарын сүүлээр өртгийг нь төлдөг байна.

 

Дэгээтэй талхны мухлагт нь ярилцаж байтал нэгэн малчин орж ирлээ. Тэрээр Дэгээд нарийн боовны бүтээгдэхүүн зээлүүлснийх нь оронд, тухайлбал, хэдэн долоо хоногийн өмнө талх зээлээд үнийг нь оройтуулж төлсний төлөө аарц авчирч өгөв. Малчид ихэнхдээ хавар ноос гэх мэт малынхаа түүхий эдийг зарж бэлэн мөнгөтэй болдог нь мал аж ахуйн мөчлөгтэй холбоотой. Тиймээс малчин эмэгтэй нарийн боовны бүтээгдэхүүний нийт үнийг төлж барагдуултлаа Дэгээг аргадах маягаар цагаан идээ өгч байгаа юм байна. Дээр нь, малчин өөр нэг эмэгтэйд өгүүлэхээр аарц үлдээв. Тэр эмэгтэй нь Хятадаас хувцас авчирж малчин эмэгтэйд өгсөн худалдаачин ажээ. Ийнхүү, талхны мухлагт үлдээсэн аарц нь хувцасны зээлийн хүү маягаар төлөгдөж буй хэсэгчилсэн төлбөр болох аж.

 

 

Ийнхүү, талхны мухлаг нь арилжааны банкууд руу явах, хөрөнгө чинээг хадгалах зэрэг далд агуулах маягаар ажиллаж байна. Дэгээгийн хувьд банкны зээлийн сарын хүүгийн төлбөрөө төлж яваа боловч,харин үйлчлүүлэгчид нь хүүгийн төлбөрөөс болж түүнээс бүтээгдэхүүн авах мөнгөгүй байдагт сэтгэл гонсгор байдгаа илэрхийллээ. Эдийн засгийн хүндрэлтэй байгаа өнөө үед, цалин хөлс ихэвчлэн арилжааны банкууд руу зээлийн төлбөрт явчихдагаас болж, хоол хүнс авахад багахан хэмжээний мөнгө үлддэг байна. Харин банктай харьцуулахад аливаа бизнес эрхлэгчид хоцорсон эргэн төлөлтөд илүү зөөлөн ханддаг учраас талхны мухлагийн эзэн маань ийнхүү янз бүрийн бараа бүтээгдэхүүн, үйлчилгээ, эд юмсын зээлийн торон сүлжээнд орооцолдсон байдаг аж. Энэхүү замбараагүй мэт харагдах (заримдаа олон тийшээ хандсан) эдийн засгийн харилцаа банк болон ломбарднаас орж гарах бэлэн мөнгөний урсгалтай шууд холбоотой бөгөөл өнөөгийн Монголын “зээл”-ийн сүлжээний бодит илэрхийлэл юм.

Зээлийн ёс суртахуун

Иймээс, Монголд өнөөдөр өртэй байна гэдэг нь энгийн зүйл болжээ. Зээлтэй байх нь ичмээр хэрэг биш үү гэсэн асуултанд маань Дэгээ “Хүн бүр л зээлтэй байгаа” гэж хариулав. Түүнийхээр бол, төрийн албан хаагчид зэрэг тогтвортой ажилтай хүмүүсийн орлого ч бага учраас гэр бүлдээ машин, зурагт авах гэх мэт аливаа томоохон зорилгоор юм уу, эмнэлэгт хэвтэх зэрэг зайлшгүй хэрэгцээндээ зориулж хувь хүмүүсээс, эсвэл банкнаас зээл авах хэрэгтэй байдаг гэнэ. Тэгэхээр, ийм өрхүүд тогтвортой ажлаа барьцаа болгож байгаад хэдэн сар зээлийн хүү төлж, сайн зээлдэгч болоод, банкны зээлээ сунгадаг байна. Ийнхүү сунгасан зээлийн мөнгөөрөө Дэгээгээс зээлсэн зээлээ төлдөг аж. Энэ маягаар, банкны зээлийн төгсгөлийг алсын бөгөөд тодорхойгүй ирээдүй хүлээж байдаг байна. Эдийн засгийн хэрэгцээ нь ийнхүү банк, ломбард болон хувь хүн хоорондын зээлийн үргэлжлэн давтагдах явцыг тэжээж байдаг ажээ.

Улаанбаатарын хамгийн том ил зах болох Нарантуулд өмдний наймаа эрхэлдэг 28 настай Амарын ярьсан нь ч Дэгээгийн яриаг нотлох аж. Амар хувиараа ажилладаг боловч, цагдаа эхнэр нь төрийн албан хаагч. Амарын орлого тогтмол бус тул эхнэр нь охиныхоо цэцэрлэгийн болон өөрийнхөө их сургуулийн сургалтын төлбөрийг төлөхийн тулд ажлаа барьцаалж зээл авчээ. Түүний цалин хэдийгээр зээл авч болохуйц тогтвортой ч, хэтэрхий бага учраас эргэн төлөлтөө бүрэн хийхэд хангалттай хэмжээтэй бус тул цалингийн зээл авахад хамгийн хэцүү байсан гэж Амар ярив. Иймээс түүн шиг төрийн албан хаагч бүхий өрхүүд амьжиргаагаа залгуулахын тулд цалингийн хажуугаар нэмэлт орлого болгон зээл авснаар, банкны зээлийн хараат болсон байдаг байна. Зээлээ төлж чадаагүй бол ёс суртахууны хувьд л сөрөг утгатай болж болох ч, цаг үеийн нөхцөл байдал, шаардлагааас үүдээд бэрхшээл ер нь их байдаг аж. Тиймээс ч Амар “Зээлээ төлж чадаагүй бол 30% нь тухайн хүний, 70% нь нийгмийн буруугаас болдог” хэмээсэн юм.

 

 

Ийнхүү, зээл болон өртэй холбогдох ёс суртахууны утга санаа өөрчлөгдөж байна. Социализмын нөлөөтэй холбоотойгоор ахмад үеийнхэн албан зээлийг бүтэлгүйтлийн шинж тэмдэг мэтээр харах магадлалтай бол, залуу үеийнхэн энэ ойлголтыг өөрөөр ойлгож байдаг. Амар шиг жирийн наймаачид орлогын тогтвортой бус байдал, хүндрэлтэй өдөр тутам тулгарч байдаг. Тэдний хувьд зээлээ төлж чадахгүй бол энэ нь тэдний ёс суртахууны шинж чанарын тусгал гэхээсээ илүүтэйгээр, дэнжигнэж буй эдийн засгаас болж бизнесээ өргөжүүлэх гэсэн оролдлого нь сүйрч буйгаар илрэх биелээгүй мөрөөдөл мэтээр ойлгогддог. Тэгэхээр энэ дүрслэлд, хяналтын төв цэг нь төр засаг, банк болон эдийн засгийн нөхцөл байдлаас шалтгаалан хувь хүнээс гадуур оршиж байна. Бусад хүмүүсийн өөр тохиолдолд, өрнөөс болж нийгмийн харилцаанд сэв суувал шившигтэй хэрэг болдог бөгөөд энэ нь хувийн хүмүүсийн хоорондох зээлийн харилцаа хүмүүсийн дунд бий болсон итгэлцлийг илэрхийлж байдаг. Гэвч эдийн засаг дайвалзсан хэвээр байх энэ үед өр өдөр тутмын амьдралын нэг хэсэг болсноор, өртэй холбогдох гутамшигт мэдрэмжийн ихээхэн хэсэг алга болж байдаг.

 

Зээлийн нийгэмших шинж

Дээр дурдсанчлан, Монгол дахь зээлийн харилцаанд албан хийгээд албан бус олон оролцогчдыг хамарсан солилцоо, үүрэг хариуцлага, шилжүүлэг бүхий янз бүрийн хэлхээ холбоо оролцож байдаг. Монголчууд эртнээс ураг төрлийнхөө дунд аливааг хуваалцаж ирсэн түүхтэй тул антропологичид хүмүүсийн хоорондох эд материалын энэ урсгалыг нийгмийн “батламж” гэж үзсэн нь бий. “Иймэрхүү дамжуулалт маш түгээмэл бөгөөд эдгээрийг нийгмийн харилцааны өөрийнх нь биежилт буюу ураг садан, анд нөхдийн холбооноос үүдсэн хүлээлт шаардлага, үүрэг хариуцлагын үр дүн хэмээн үзэх магадлалтай байдаг” (Снит 2012: 459).  Зах зээлийн эдийн засагт шилжихээс өмнө Монголд хүмүүс хоорондоо солилцох, зээлэх, зээлүүлэх явдал нийтлэг байсан ба эдгээр нь найз нөхөд, гэр бүлийн хоорондын тусламж, даалгавар, үүрэг маягаар илэрч байжээ (459). Эд материалын иймэрхүү солилцоо оршсоор байгаа ч, улам бүр мөнгөний шинж чанар агуулах болсон нь хүмүүс илүү ашиг олох сонирхолтой болж байгаатай холбоотой.

Найз нөхдийн хоорондын солилцооны дараах жишээг аваад үзье: А эцэг эхийнхээ эзэмшилд байдаг BMW машин унадаг. Түүний найз Б хуучин Range Rover-оо зарах санаатай байгаа. Авах хүн олдохгүй болохоор нь Б машинаа ломбардны барьцаанд тавина. Тэдний найз В шинэ Range Rover-той ч, зарцуулдаг түлшнээс нь болоод сүүлийн үед дургүй болоод байгаа. Б нь А-д В-гийн асуудлын тухай хэлснээр, А нь Б-ээр дамжуулж, В-д BMW машинаа өгнө. Ингээд Б шинэ Range Rover-ыг аваад Д-д Япон машин оролцуулж юмуу бэлэн мөнгөөр зарна. Энэ хугацаанд Б нь А-гаас “зээлсэн” BMW-ийн (хуулиар бол А-н эцэг эхэд төлөх учиртай) төлбөрийг бүрэн барагдуултлаа А-д зээлийн хүү маягаар бага хэмжээний мөнгө төлсөөр байна.

Хамаатан садан, найз нөхдийн сүлжээ нь  улам л банкны зээл, бараа солилцоо, ломбард болон наймааны төрөл бүрийн тогтолцоогоор санхүүжсэн зээлийн сүлжээ болсоор байгаа нь Дэгээгийн жижиг бизнетэй төстэй байна. Найз нөхдийн хоорондох эдгээр солилцоо хэдийгээр “тусламж” нэрээр явагдсан хэвээр авч, иймэрхүү тусламжууд улам бүр төлбөртэй болж байна. BMW машины жишээгээр бол, найз нөхдийн хоорондох мөнгө, барааны зээл өдгөө хүүтэй болсон нь (судалгаанд оролцогч нэгний хэлснээр “ингэх ёстой” учир) Социализмын үед бол санаанд оромгүй зүйл байх байв.  Түүнчлэн, хэрэгцээг нь хангах хэмжээний капитал байхгүй үед хүмүүс гэр бүлийнхээ гишүүдийн өмчийг хөлслүүлэх, зээлүүлэх, зарах буюу тэднийхээ өмчийг барьцаалж, банкнаас давхар зээл авч байна. Ийм маягаар, дээрх жишээний А нь эцэг эхийнхээ машиныг ямар нэгэн асуудалгүйгээр зарах буюу зээлүүлэх боломжтой аж. Ийнхүү, амь тэмцэн буй эдийн засгийн нөхцөлд, гэр бүл, найз нөхдийн сүлжээ нь улам бүр капиталд хүрэх арга зам болж байгаагаараа шинэ хэмжээсээр баяжиж байна. Эдгээр сүлжээ ломбардны барьцаанд хэрхэн оролцдог талаар өмнөх нийтлэлээс уншина уу.

Итгэлийг мөнгөөр үнэлэх нь

Зээлийн сүлжээ нь жижиг хамт олны дунд байх итгэлцэл дээр тулгуурлан тогтож иржээ. Жишээ нь, Чойбалсан хотын захад хүрэм зардаг 34 настай Жагаа, худалдаа эрхэлдэг давхарынхаа охидод байн байн бараа, мөнгө зээлүүлэх буюу тэднээс зээлдэг. Бие биентэйгээ ойрхон ажиллаж, найз нөхөд болж дассан тэд хэн нэг нь тухайн сард банкны зээлээ төлж чадахгүй бол гэх мэт шаардлагатай үед байнга хоорондоо мөнгө зээлүүлж, зээлдэг байна. Жагаа өөрөө хүнд итгэдэг учраас найз нөхдийнхөө танил талд ч мөнгө, бараа шуудхан зээлүүлдэг гэж ярьсан юм. Зээлийн солилцооны ийм хэлбэр өнөөгийн Монголын захуудад түгээмэл болохыг гэрийнхэн нь Нарантуул захад ажилладаг, 21 настай Золоогийн тайлбарласнаар жишээлж болно: үйлчлүүлэгч нь тэднийхээр байнга үйлчлүүлдэг болж, “найдвартай харилцагч” болсон тохиолдолд, гэрийнхэн нь тухайн үйлчлүүлэгчийн хүссэн үед нь бараа илгээж, өртгийг нь сүүлд авдаг байна. Ийнхүү, гэр бүл, найз нөхөд, албан бус зах зэрэг хүрээн дэх зээлийн сүлжээ нь тухайн хамт олны дунд байх итгэлцэл дээр тулгуурлан оршиж ирсэн байна.

 

Гэвч, зээлийн хэв маяг жижиг тусламжаас хувийн ашиг сонирхол руу шилжих үед итгэлцэл ч гэсэн хувь хүнээс институт руу шилждэг байна. Дээр үед бол албан зээлийн шилжүүлгийг тухайн хамт олны итгэлцэл хийгээд үүргээ хүлээх ухамсарт тулгуурлан аман гэрээгээр зохицуулдаг байв. Харин Жагаагийн дурдсанаар, өнөөдөр ихэнх Монголчууд зээлүүлсэн нэгэндээ ашиглуулаад өнгөрсөн туршлагатай байдаг тул итгэл нь алдарч үзсэн байдаг аж. Тиймээс ч ажил хэргийн гэрээгүйгээс болж залилуулсан найз нөхөд, хувийн зээл аваад утасны дугаараа өөрчилчихдөг хүмүүс,  ангийн анддаа зээл өгсөн нь зүгээр л алга болчихсон тухай түүх элбэг. Ингээд шүүхийн өмнө ирэхээр, харамсалтай нь,  амлалт болон албан бус гэрээ тийм ч сайн явдаггүй. Тиймээс аман гэрээг хүмүүс улам бүр эрсдэлтэйд тооцох болжээ. Ийнхүү,  хуучин цагт  хүмүүс хоорондын хувийн зээл давамгайлдаг байсан бол, өнөөдөр хуулийн дагуух банкны зээл аажмаар илүү эрэлттэй болжээ.

Худалдааны байгууллага болон итгэлцлийн хоорондох эрсдлийн бамбай маягийн өнөөгийн харилцааг би дараах байдлаар тайлбарлах байна: ойр дотны найз нөхөд, хамаатан садны хооронд хийгддэг зээлийн солилцоонд бага хэмжээний “мөнгөн” бэлэг оролцож байдаг ба энэ нь хүүгүй байна. Харин найз нөхөд, танил талын хоорондох зээлийн солилцоонд хүү байдаг. Танихгүй хүмүүсийн хоорондын зээлийн солилцоонд нотариатаар баталгаажуулсан гэрээ хэрэгтэй. Тэгэхээр, нийгмийн харилцааны зай алсрах тусам, арилжааны албан арга барилд найдах явдал өргөсдөг байна. Энэ талаар мөн өмнөх нийтлэлээс уншиж болно.

 

Эдийн засгийн “шарталт”-ыг давах нь

2011-2015 онд Монголын эдийн засгийн ДНБ-ний өсөлт 12%-оос 3% хүртлээ унасан билээ. Энэ огцом бууралтыг УИХ-ын болон Ардчилсан Намын дарга З. Энхболд саяхан эдийн засгийн “шарталт” хэмээн дүрсэлсэн нь буй. [iii] Эдийн засаг сул байгаа өнөө үед зээл, түүний бүх хэлбэр нь хүмүүст өдөр тутмын амь зуулгаа залгуулах хэрэгсэл болж байна. Зээл хийгээд түүний Монгол тодорхойлолт, хэрэгжилт нь Барууны эдийн засгийн бодлого, банкны санаачлагаас үүдэн гарсан тусдаа, чанд зохион байгуулалт бүхий мөнгөний солилцооноос хол агаад найз нөхөд, гэр бүл, танил тал, банк, ломбард, хамт олны хэлхээ, сүлжээн дэх бараа солилцоо, зээллэг, шилжүүлэг, өгөө аваа, барьцаа, төлбөрийн өргөн хүрээ зэргийг хамран оршиж байдаг байна. Албан, албан бус, итгэлцэл, үүрэг хариуцлага, хувийн ашиг сонирхол, олз омгийн хоорондох зааг бүдэг тул итгэлцлийн хуучин хэлбэрүүд ч, санхүүгийн шинэ институтууд ч эрсдэлтэй тулж байдаг.

Ийнхүү, бусад хүмүүс цалингаас цалингийн хооронд амьдарч байхад, Монголчууд улам бүр зээлээс зээлийн хооронд аж төрж байгаа нь, нэгнээс нөгөөд үргэлжлэн шилжиж, нээгдэж, гүйцэтгэгдэж, сунгагдаж байдаг зээлийн төрөл бүрийн хэлбэрээс хамаарч хангагдаж буй нийгмийн хэрэгцээтэй нь холбоотой юм. Энэ утгаараа, зээлийн зорилго бол яваандаа дуусгавар болох зүйл биш бөгөөд, өртэй байх нь бүтэлгүйтлийн шинж тэмдэг ч гэж тооцогддоггүй байна. Нэгэн сумын малчны “Орчин үеэ дагаж өөрчлөгдөж байгаа учраас зээл ч гэсэн авч байна” хэмээн хэлснээр бол, зээл авах нь нэг талаар, цаг үеэ дагаж буй явдал аж. Зээл нь, хувийн хэрэгцээнийхээ төлөө нийгмийн харилцаагаар дамжуулж хэлэлцээр хийх хувь хүний бодит оролцооны сацуу, үргэлжлэн хийгдэх эргэн төлөлт, зах зээлийн эргэлтээр дамжин бий болох мөнгөний хуримтлалыг илэрхийлж байна. Ийнхүү, зах зээлийн эдийн засгийн хэлбэлзэл өдөр тутмын шийдвэрт нөлөөлж буй энэ үед, ураг садан, найз нөхдийн хооронд хадгалагдан ирсэн уламжлалт үүрэг хариуцлага хүртэл зах зээл, арилжаа солилцоо, олз омог, ашиг сонирхлын хэлээр дамжин тодорхойлогдох болжээ.

 

Ишлэл зүүлт:

Эмпсон, Рэбэкка 2014, Түр зуурын эзэмшлийн эдийн засаг (Дараах холбоост буй: http://www.lse.ac.uk/newsAndMedia/videoAndAudio/channels/publicLecturesAndEvents/player.aspx?id=2461)

Снит, Дэйвид 2012, “Зах зээлийн үе” ба өрийн дэглэм: Шилжин хувьсч буй мал аж ахуйн Монгол дахь зээлийн үүрэг, Нийгмийн Антропологи/Anthropologie Sociale (2012) 20, 4 458–473.

Вийлэр, Алан 2004, Монголын “Зах зээл”-ийн Ёс суртахуун: Зах зээл ба Худалдааны харилцааны удам судар, Өвөр Ази (2004) 6: 215-38

 

[i] http://khalkhgol.dd.gov.mn/мастер-төлөвлөгөө

[ii] 2014 онд нийтэд тавьсан “Түр зуурын эзэмшлийн эдийн засаг” лекцдээ Эмпсон орон нутгийнхан хэрхэн эдгээр солилцоог “зээл” гэхээс илүүтэйгээр “халаасны мөнгө” утгаар заримдаа ойлгодог тухай дурдсан. Гэвч, Эмпсоны жишээнд буй орон нутгийнхан мөнгөний оролцоогүй, барааны солилцоо хийж байна. Харин, Дэгээгийн жишээ бол зээлийн харилцаандаа заавал мөнгө оролцуулж, зээлийг бүрэн дүүрэн төлөх явцад хэзээ ч бараа авдаггүйгээрээ өөр юм. Тиймээс тэрээр мөнгө болон зээл өгөх явдлын талаарх өөрийн ухагдахуунаа илэрхийлэх үүднээс “зээл” нэршлийг үргэлж хэрэглэж байв. Судалгааны ярилцлагыг дараах холбоосоор сонсч болно: http://www.lse.ac.uk/newsAndMedia/videoAndAudio/channels/publicLecturesAndEvents/player.aspx?id=2461

[iii] http://dnn.mn/з-энхболд-уих-ипотекийн-найман-хувийн-зээлийн-асуудлыг-энэ-сардаа-шийдвэрлэнэ/