Гадаад өрийг дотоодчлох нь

Орчуулсан: Шагдарсүрэнгийн Номиндарь

Энэ бол өр, зээлийн талаарх цуврал өгүүллэгүүдийн сүүлийнх нь юм.

 

“Оюу Толгойн талаар мэдээ уншив уу?” хэмээн Ганзориг ногоон цай оочих зуураа надаас асуулаа. Өмнөговь аймагт байрлах зэс-алтны Оюу Толгой төслийн далд уурхайн бүтээн байгуулалтыг эхлүүлэхээр Монголын Засгийн газар томоохон санхүүжүүлэлтийн гэрээнд гарын үсэг зурсан тухай өчигдөр нь мэдээгээр зарлаж байсантай холбож асууж байна гэж таамагласан би “Тийм, Монголын хувьд том мэдээ шүү” гэж хариулав.

Ганзориг хангинатал санаа алдаад, толгой сэгсэрч, гутарсан өнгөөр “Бидэнд ч сайн юм биш дээ” гэлээ. Түүний энэ сөрөг хариулт намайг гайхшруулав. Бидний нөхөрлөлийн өнгөрсөн 12 жилийн хугацаанд Оюу Толгой болон түүний Монголын хөгжилд оруулах хувь нэмрийн талаар Ганзориг байнгын өөдрөг хандлагатай байж ирсэн билээ. Ингээд би түүнээс яагаад энэ тохиролцоо муу байсан тухай лавлахад “Дахиад л нэг зээл. Энэ чинь бараг 4 тэрбум Америк доллар гээ биз дээ? Яаж бид нар төлөх болж байна? Бид хэтэрхий их зээлтэй байна шүү дээ!” хэмээн хариулав.

Үдээс хойш нь би аялал жуулчлалын салбарт хамт ажиллаж байсан хүнтэйгээ уулзахад, тэрээр мөн л Ганзоригийн адилаар Оюу Толгойн талаарх мэдээг ярьж, тэр дороо шүүмжилж эхлэв. Тэрээр “Манай улс Оюу Толгойн ашгаар баяжихаасаа эс зээл төлсөөр дуусах нь!” хэмээн дургүйцлээ илэрхийллээ.

Найз нөхдийн жирийн яриан дунд сонссон энэ үзэл бодлууд хайнгахан санагдаж болох авч, улс орных нь улам өсч байгаа өрийн талаар олон Монголчуудын сэтгэлд бүрэлдэж буй санаа оноог илчлэх мэт байв.

Өрийн шинэ төлөв

2011, 2012 онуудад намайг уул уурхайн аж үйлдвэр хэрхэн томорч буй талаар судалгаа хийж байхад, хүмүүс өр зээлийн талаар уул уурхайн салбартай буюу илүү томоор, улс орны эдийн засагтай холбон ярилцах нь ховор байсан билээ. Тэр үед мэдээж, үйл ажиллагаагаа явуулахын тулд уул уурхайн компаниуд албан хийгээд албан бус зээлийн харилцаанд өргөнөөр оролцож  байсан ба уул уурхайн төслүүд, тэдгээрийн туслах дэд бүтцийн санхүүжилтийн хариуцлагыг хэн хүлээх талаар Засгийн газар болон дотоод гадаадын компаниудын хооронд чухал яриа хэлэлцээр явагдаж байлаа. [1] Гэвч, улсын өнцөг булан бүрт амьдарч буй янз бүрийн Монголчуудтай уулзан ярилцаж байхад, хүмүүс уул уурхайн төслийг хэрэгжүүлэхэд шаардагдах зээлийн талаар гэхээсээ илүүтэйгээр тухайн үеийн халуун сэдэв болох Оюу Толгой гэх мэт төслүүдэд эзлэх Төрийн эзэмшлийн хувь хэмжээний талаар илүүтэй сонирхож байгаа нь ажиглагдсан билээ.

Ингээд би 2015 оны намар Монголд ирээд, улсын хэмжээний өрийн талаарх хэлэлцүүлэг нь өдөр тутмын мэдээний нэвтрүүлгийг дүүргэж, хөдөө орон нутгаар хэрэн хэсэх машинуудад чихцэлдэн суусан зорчигчдын ярианы сэдэв болж, гэр бүл, найз нөхдийн дотно ярианд хүртэл орж ирж байхыг анзаарсан юм. Эдийн засгийн хийгээд төр засгийн бодлогод хийсвэр асуудал байхаа аль хэдийн больсон гадаад өр болон улсын/төрийн өр нь эдийн засгийн шинэ нөхцөл байдал,  олон нийтийн санаа зовох асуудал маягаар хүмүүсийн амьдралд нэвтрэн орж ирж буй нь илхэн.  [2]

 Чингис Бондын Үр нөлөө

Улсын хэмжээний өрийн талаар олон нийтийн ойлголт дээшилж байгаа нь өртэй холбогдох Монголын харилцаа сүүлийн жилүүдэд хэрхэн өөрчлөгдөж ирснийг харуулна. 2012 онд Монголын засгийн газар “Чингис Бонд” нэртэй, анхны бие даасан бондыг гаргасан билээ. 5 болон 10 жилийн хугацаатайгаар зарагдсан энэ бонд 1,5 тэрбум ам.доллар олсон нь анх төсөөлж байснаас хамаагүй их ашиг байв. Жилийн дараа, Монгол Улсын Хөгжлийн Банк Японд 10 жилийн хугацаатай, 30 тэрбум иений “Самурай Бонд”-ыг гаргав. Үүнээс хойш “бонд” хэмээх үг олон улсын зах зээл дээр хөрөнгө оруулагчдын санхүүжүүлсэн зээл гэдэг утгаар Монгол ярианы хэлэнд энгийн үг болсон аж. Харин илүү ерөнхий бөгөөд магадгүй илүү ноцтой утгаар, Монгол тусгаар улсын хувьд гадаадынханд тавьсан өрийг энэ үгээр бас илэрхийлж байна.

Бусад улс орнуудын үндэсний өртэй харьцуулахад, дээр дурдсан бие даасан хоёр өр нь харьцангуй бага гэдгийг Монголын улс төрч, эдийн засагчид хэлэх нь түгээмэл. Гэсэн хэдий ч эдгээр бондын утга холбогдол засгийн газар болон компаниудын (ялангуяа уул уурхайн) тавьсан бусад гадаад өрийнхтэй нэгдмэл байдаг. Эдгээр өрийн тов нь эдийн засгийн өсөлтийн үед биш, харин Монгол улс онцгой ихээр хамааралтай байдаг, дэлхийн зах зээл дээрх түүхий эдийн цикл болон Хятадын эдийн засаг гэсэн хоорондоо уялдаа бүхий хоёр том хөдөлгөөний удаашралтын хооронд тавигдсанаараа анхаарууштай юм.  Өнгөрсөн оны 11 сард эдийн засгийн стаитистикийн байгууллага Фичийн гаргасан тайланд тэмдэглэсэнчлэн, Монголын өр 22 орчим тэрбум ам.доллар болж, ДНБ-ний 129,8%-д хүрснээр өнөөдөр гадаад өрийн ДНБ-д эзлэх хэмжээгээрээ хамгийн өндөрт буюу дэлхийд хоёрдугаарт жагсаж байна. [3]

Хувийн өр Улсын өр болох нь

Ийм хэмжээний өр энгийн хүний ойд бууж өгөхгүй байж мэдэх юм – яг л АНУ-ын 16,3 их наяд ам.долларын гадаад өр Америк хүний хувьд миний санаанд буудаггүйтэй адил. Гэвч, энэ өр өөрсдийнх нь амьдралд буй өрийн тусгал болж, хамаагүй өргөн хүрээнд илэрч буй болохоор, олон Монголчууд уг өрийг багцаалдан ойлгож байгаа санагдана.

Ганзориг “хэтэрхий их өртэй” гэж хэлэхдээ, улс орных нь бөөгнүүлж буй гадаад өрийн хэмжээний талаарх сэтгэгдлээ хуваалцаж байв. Түүнийг сайн мэдэхийн хувьд, цаг ямагт нэг өрийг нөгөөгөөр солих энэ үйл явцад илүү их өр аажмаар бий болгож буй амьдралдаа бухимдсан сэтгэлээ илэрхийлж байгааг нь би ойлгож байлаа.

Тэрээр Улаанбаатарт цахилгаан техникийн жижиг бизнесээ явуулахын тулд бага хэмжээний зээл, бараа солилцоо, найз нөхдийн бэлэг зэрэгт тулгуурлан ажил хэргээ бүтээн ядаж яваа билээ. Түүнд барьцаа болгож тавих албан өрөөний  өмч байхгүй тул банкнаас бизнесийн зээл авч чадаагүй аж. Хоёр жилийн өмнө ипотекийн 8%-ийн хүүтэй зээлд хамрагдан худалдаж авсан орон сууцныхаа зээлийн хүүний дарамтаас болж сар бүр нойргүй хонож, шаналж явдаг түүнд албан байртай болох боломж байсангүй. Дээр нь, өнгөрөгч 8 сард УИХ-ын баталсан, аж ахуйн нэгжүүдээс татварын орлого авах татварын шинэ хуулийн дагуу, тэрээр хотын захиргаанд төлөх ёстойгоо мэдээгүй явсан татварыг төлөх шинэ дарамтан дор яваа билээ.

Ганзориг өөрт нь орж ирж буй мөнгө хэрхэн шингэлгүй алга болдог тухай, гэдэс тавгүйрхсэн үед идсэн хоол биед тэжээл болж, шингэлгүй гүйлгэдэгээр жишээлэн тайлбарлав. Түүний хувьд олсон ямарваа ашиг нь банк руу зээлийн хүүгийн төлбөрт явдаг тул ийнхүү жижиг элит бүлгийнхэн “халаасандаа мөнгө хадгалдаг” аж. [4]

Тэгэхээр, өдөр тутмын амьдрал нь өрийн сүлжээгээр бүрэлдсэн Ганзориг шиг хүмүүсийн хувьд, улсын өр бол өөрсдийнх нь өрийн сүлжээг хүндрүүлэх бас нэг холбоос шиг санагддаг байж болох юм. Харин Чингис Бонд гэх мэт өр нь “ард түмний өмч” гэж ангилагддаг учир, татвар болоод улсын төсвөөр төлөгдөх ёстой тул өрийн сүлжээн дэх энэ холбоос бол хувь хүний өөрийнх нь сонголт биш юм.

Шингэцгүй өр

Бондын мөнгийг ард түмний эзэмшлийн болгосон учир, 2012 оноос хойш тэдгээр мөнгө хэрхэн зарцуулагдсан тухай сэдэв нь маргааны бай болоод байгаа билээ. Уг нь бондын мөнгийг зам, гүүр барих, үйлдвэр байгуулах, цахилгаан эрчим хүчний дэд бүтцийг сайжруулах, жижиг үйлдвэр, аж ахуйн нэгжийг санхүүжүүлэх зэрэг улс орны хөгжлийн төслүүдэд зарцуулах ёстой байсан билээ. Засгийн газар Чингис Бондыг 888 ширхэг төсөлд зарцуулна гэж зарлаж байсныг судалгааны минь хамтрагч Г. Мөнх-Эрдэнэ надад тайлбарлахдаа, “888 гэдэг тоог аз билэгддэг гэдэг учраас сүсэг бишрэлийн утгаар нь сонгосон” гэсэн юм.

Бондын мөнгөний хуваарилалт нь хэрхэн ил тод байдал, тэгш эрхийн зарчимтай тендерийн оронд, улс төр, бизнесийн хэлхээ холбоо, нууц тохиролцоон дээр тулгуурлаж хийгдсэн талаарх таамаг, цуурхал элбэг тархжээ. Үнэндээ, Дуламын Бум-Очир ипотекийн зах зээлийн талаарх нийтлэлдээ өгүүлсэн улс төрчдийн ихэнх нь хувийн бизнест оролцоотой байх энэ үзэгдэлд, төр засгаас дэмжиж буй эдийн засгийн аливаа төсөл сэжиг төрүүлэх нь аргагүй юм.

 

Улаанбаатарт байх найзууд маань траншейны нүхний таг дээрх инээмсэглэсэн царай, орон сууцны хоосон барилгууд, шинэ зам, гүүрүүд болон явган хүний гарц зэрэг хот тохижилтын зарим шинжийг бондтой холбож үзэж байгаагаа илэрхийлсэн юм. Баруун аймгуудын нутагт ч гэсэн, төв суурин газрууд дахь үүнтэй төстэй шинэ зүйлсийг хүмүүс Чингис Бондын санхүүжилтээр засгийн газрын дэмжлэг бүхий төслөөр хийсэн ажил гэж бодож байгаагаа хэлж байсан билээ. Иймэрхүү сайжрүуулалтыг хүмүүс таатай хүлээн авч байгаа мэт харагдавч, бондын үлдсэн мөнгө нь хаашаа алга болсон болон илүү их сургууль, цэцэрлэг барих, үндэсний үйлдвэрлэл, ажил олголтыг нэмэгдүүлэх зэрэг ирээдүйд Монголыг илүү бүтээлч болгох, урт хугацааны төсөл, хэрэгтэй зүйлс яагаад хийгдээгүй талаар тэд гайхаж байсан юм. Траншейны нүхний таган дээрх инээмсэглэсэн царай нь улс орны бүү хэл, хүмүүсийн хувийн өрийг дарахад ч тус нэмрээр маруухан л юм даа.

 

“#Хямрал #Хямдрал #Хятад”

Монголд олны танил болж буй Бат-Ирээдүйн Хонгорзул нь 11 сард фэйсбүүк, твиттэр хуудасныхаа дагагч олонд дараах зурвасыг нийтлэв:

 

 

ДНБ-ний өсөлтийн талаарх зурвас, түүний доод талд ухаалгаар толгой холбон бичсэн үгс нь 2016 оны талаарх Монголчуудын итгэл найдвар нэг л таагүй байгааг илтгэх аж.

Гадаад өрийн өсөлт, гадаадын хөрөнгө оруулалт болон уул уурхайн ашгийн бууралт, нөмрөн ирж буй өр төлөлт зэргээсээ болоод Монгол улс өрийн дарамтад орох аюулын ирмэг дээр ирчихээд байгаа талаар ОУВС болон Дэлхийн Банк анхааруулж байгаа билээ. 2017 онд Монгол улс Чингис Бондны 500 сая ам.доллараас гадна Монгол Улсын Хөгжлийн Банкаар дамжуулан, засгийн газраас баталгаажуулан гаргасан бондны 580 сая ам.долларыг зээлдүүлэгчдэд төлөх ёстой. Мөн Хятадын Ардын Банктай хийсэн үндэсний мөнгөн тэмдэгт солилцох 3 жилийн хугацаатай своп гэрээний 2,4 тэрбум ам.долларыг төлөх ёстой авч, үүнийг ирээдүйд сунгах төлөвтэй байгаа билээ. [5] Монгол дахь бэлэн мөнгөний хомсдол өргөнөөр яригдаж буйгаас харахад, дээрх өрүүдийг хэрхэн төлж барагдуулах нь тодорхой бус бөгөөд маргаантай байна (Эндээс болон эндээс харж болно).

2014 оны 11 сард Ч. Сайханбилэг Ерөнхий Сайд болсны дараа, Засгийн газраас Монгол “эдийн засгийн хямралтай” байгааг болон түүнийг зохицуулах шаардлагатай байгааг зарласан юм. “Өрийн дарамт” бол хямралын нэг л хэсэг бөгөөд, үүнээс гадна, эдийн засгийн илүү өргөн хүрээтэй хүндрэлийг Монголчууд маш бодитойгоор мэдэрч байгаа билээ. Төгрөгийн ханшны уналт цаг ямагт шинэ рекорд тогтоож, малчид урьд хожид байгаагүй доод үнээр малынхаа мах, арьс ширийг борлуулж, олон олон салбарт цалин буурах буюу саатаж, гадаадын хөрөнгө оруулагчид ухрах хооронд хүмүүс ажлаа алдсаар байна. Хэрэв Улаанбаатарт такси бариад, жолоочоос нь эдийн засгийн талаар асуувал, үүнийг “хямрал” л гэж илэрхийлэх магадлал өндөртэй.

Хямралыг дүрсэлж буй байдлын хувьд ч, энэ нь өнөөгийн нөхцлийг илэрхийлэхийн сацуу, ирээдүйн хандлагыг илэрхийлж байгаа мэт байна. Монголын төр засаг өрийн дарамтнаас гарахын тулд Хятадаас санхүүгийн тусламж аваад, оронд нь ашигт малтмалын баялгаа Хятад руу маш бага үнээр буюу ямар ч ашиггүйгээр зөөж магадгүй гэсэн шууд айдас, таамаглал түгээмэл байгаагаас харахад,  ирээдүйн ийм хандлагыг Хонгорзул “хямдрал”, “Хятад” гэсэн үгнүүдээрээ сануулж байгаа байж болох юм.

Үндэсний “Бондчлол”

Ийнхүү эдгээр асуудлууд 2016 оныг ихээхэн сөргөөр зураглаж байна. Энэ жил хур тунадас багатай, малын тэжээл муутай, ядуурал хийгээд улс төрийн тэмцэл хурцдах гээд олон зүйл болох нигууртай тул гал бичин жилийг Монгол зурхайчид “Муу нүүрт” хэмээн тодорхойлсон билээ. Ирэх зун болох парламентын сонгууль ч энэ бүхэн дээр жин нэмж байгаа нь ихэвчлэн сонгуулийн улиралд олон зүйл тохиолдож, олон ч амлалт бий болдогтой уялдана.

Энэ жил Монголын улс төрчид өрийн асуудлаа хэрхэн шийдэхийг харах нь чухал юм. Зарим хүмүүс нөмрөн ирж буй өрийн эргэн төлөлтийг тийм ч хүнд биш бөгөөд зохицуулж болохуйц зүйл гэж харагдуулахыг оролдож байхад, зарим хүн өрийн хэмжээ, утга холбогдлын талаар олон нийтийн мэдлэгийг дээшлүүлэхийг хичээж байна. Аль ч талаараа байсан, энэ нь ихэд улстөржсөн салбар билээ.

Түүнчлэн, жирийн Монголчууд улсын өрийг хэрхэн хэлэлцэж байгаа нь илүү ч сонирхолтой асуудал байж болох юм. Лондон дахь оффистоо судалгааны хамтрагч Дуламын Бум-Очиртой энэ сэдвээр ярилцаж суухад тэрээр “Монголчууд бид бүгдээрээ нийгмийн хувьд Чингис Бондоор холбогдчихсон. Би өртэй, манай улс өртэй, бид бүгдээрээ өртэй” гэж билээ.

Энэ бол зөвхөн маш олон Монголчууд хувийн өрөнд ороод байгаа тухай биш, харин улсын өрийг төлөх хариуцлагыг хувь хүмүүст тохоох тухай асуудал юм. Өрийн ийм хариуцлага нь татварын нэмэгдэл, төсвийн таналт, ажлын байрны алдагдал зэргээр илрэх эдийн засгийн бүсээ чангалах бодлого хэлбэрээр хэрэгжих магадлалтай. Эсвэл, төр засгаас улсын өрийн хэмжээг дөнгөж төрсөн нярайгаас эхлээд бүх Монголчуудад тохоон тооцох илүү шууд хувилбараар (төлөвлөлтөд орчихсон явж буй гэх) явагдаж болох юм. Монголчууд хичнээн хувьдаа эсэргүүцэж буй ч, улс орных нь баялаг, ирээдүйд нөлөөлөх магадлал бүхий төр засгийн үйл ажиллагаанд хамрагдчих вий гэсэн түгшүүр бас ажиглагдана. Тухайлбал, Ноён Уулын ойролцоох алтны нөөц гэх мэт газар доорх баялагийг улсын хөгжлийн тулд биш, гадныханд тавьсан өрийг төлж барагдуулах зорилгоор олборлож болох юм.

Иргэний шинэ улс төр бий болох орон зай байна уу?

Монголд өргөн дэлгэрч буй өр зээлийн талаар манай цуврал нийтлэл ийнхүү авч үзлээ. Зээлүүлэлт болон өр нь тийм ч сөрөг зүйлд тооцогдохгүйгээс гадна, эдийн засгийн бололцоо хийгээд нийгэмшилтийн шинэ хэлбэрүүд бий болгоход тустай байж болох ч,  хувийн, бизнесийн ба улсын өрийн хуримтлагдсан үр дагавар ямар байх нь тодорхойгүй.

Улсын болон хувийн өрийн өсөлт нь ноцтой асуудал болсон бусад газрын жишээгээр авч үзэхэд, өр нь олон нийтийг цочроож, бослого, хөдөлгөөн, улс төрийн дэглэм солиход хүргэх нийтийн хүч болж болдог байна. Монголд, орлогын бусад урсгалд хүрч байдаг тул төр засаг нь улсын татвар ноогдуулалтаар ард олноос хараат байх юм уу, тэдний өмнө хариуцлага хүлээх нөхцөлд байж үзээгүй тул, улсын өрийг “хамтран хариуцагч” байх энэ үүргийг ард олон хувааж үүрснээр, иргэний шинэ улс төрийн хэлбэрүүд бий болох орон зайг нээж болох юм. Улсын өрөнд яагаад орооцолдсоноо, яагаад тэд болон магадгүй хойч үеийнхэн нь өрийн ачааг үүрэх ёстой талаар урьд нь хэзээ ч тавьдаггүй байсан асуултын хариуг Монголчууд эрж, эргэцүүлж байгаа болов уу.

 

Судалгааны хамтрагч Ш. Туяа, Г. Мөнх-Эрдэнэ нартай ярилцсан өрийн талаарх яриа маань энэ өгүүллийг бичихэд хувь нэмэр болсон болно.

 

[1] Гадаад, дотоодын компаниуд засгийн газрыг аль болох бага өр авахыг оролдож байгаа гэж харах нь түгээмэл байв.

[2] “Гадаад өр” болон “улсын өр” нь Монголд заримдаа солигдон хэрэглэгддэг. Гадаад өр гэдэгт гадаадад тавьсан хувийн хийгээд нийтийн өрийн аль алиныг хамруулж болдог. Улсын өр гэдэг нь төрийн зээлсэн мөнгийг хэлдэг. Монголын тохиолдолд, улсын өрийн ихэнх нь гадаадаас эх үүсвэртэй байна. Төр бондоор дамжуулж гаднаас мөнгө зээлэх тохиолдолд, энэ өрийг “бие даасан өр” гэдэг. Хялбарчлах үүднээс болон, Монголчууд улсын хэмжээний өрийн талаар хэрхэн ярилцдагийг тусгах үүднээс би энэ нийтлэлдээ “улсын өр” нэрийг хэрэглэлээ.

[3] Монголын нийт гадаад өрийн талаар тулхтай тоо баримт олоход бэрхтэй. Сангийн Яам, судлаачид, улс төрчид гээд Монгол дахь төрөл бүрийн хуулийн этгээд болон ОУВС, Дэлхийн Банк нь улсын өрийг ангилахдаа өөр өөр хэмжээс хэрэглэдэг. Тухайлбал, зарим нь валютын свопыг улсын өрөнд оруулж тооцдог бол, зарим нь тэгдэггүй. Энэ асуудлыг тодруулахын тулд Монгол улс 2015 онд Өрийн удирдлагын тухай хуульдаа нэмэлт өөрчлөлт оруулсан билээ.

[4] “Халаасандаа мөнгө хадгалдаг” хүнийг ихэнхдээ “харамч” гэж үздэг. Хувийнхаа мөнгийг зээл юм уу бэлэг маягаар найз нөхөд, хамаатан садандаа түгээдэг хүн бол “сайн хүн”-ий шинж юм.

[5] Хэр хэмжээний валютын своп хийх талаарх мэдээлэл янз бүр байна. УИХ-ын чуулганы үеэр үүний хэмжээг 1,9 тэрбум ам.доллар гэж байв.